Gedenkraam in de Sint-Petruskerk
Kunstenaar	Marius de Leeuw
Jaar	1996
Materiaal	glas in lood
Locatie	Heuvel 2, Vught
Portaal    Kunst & Cultuur

Het gedenkraam in de Sint-Petruskerk is een oorlogsmonument in de Sint-Petruskerk in de Nederlandse plaats Vught.^[1] Het gedenkraam is geplaatst in opdracht van het kerkbestuur van de St. Petrusparochie en onthuld op zondag 20 oktober 1996 tijdens de muziekmanifestatie: 'Hoor de vrouwen zingen'. Het raam is bedoeld als blijvende gedachtenis aan de solidariteit en eensgezindheid ^[2] van een en negentig dappere vrouwen die in de Tweede Wereldoorlog gevangen zaten in Kamp Vught en als gevolg van hun solidariteit het zogenoemde Bunkerdrama moesten meemaken.

Het raam is opgebouwd in verschillende wit- en blauwtinten. Onder in het raam buigen vrouwen zich over een liggende vrouw. Boven hun hoofden vliegen duiven. In het midden ontspruit een gestileerde, rode roos te midden van het prikkeldraad. Maker Marius de Leeuw wilde door middel van het gedenkraam tot uitdrukking brengen hoe de vrouwen elkaar steeds bleven helpen en steunen tijdens hun gevangenschap ook al waren ze volledig uitgeput en ondergingen ze de wreedste kwellingen. De duiven symboliseren de hoop en positiviteit van de vrouwen. De rode roos in prikkeldraad staat voor hun onderlinge trouw en vriendschap in gevangenschap.

Het initiatief voor het gedenkraam werd genomen door het kerkbestuur van de St. Petrusparochie in 1995, in nauw overleg met de 'Vriendenkring Vught'^[3]. In opdracht van het kerkbestuur zorgde de stichting 'Vrienden van St.Petrus' voor ontwerp en realisatie van het gedenkraam en het vergaren van de benodigde financiële middelen. Ter begeleiding werd een comité gevormd bestaande uit vertegenwoordigers van het kerkbestuur van St. Petrus, het Nationaal Monument Kamp Vught (NMKV), de 'Vriendenkring Vught' en de serviceclub voor vrouwen 'Zonta Noord-Brabant'^[4]. Het raam is ontworpen en vervaardigd door beeldend kunstenaar Marius de Leeuw. Op 20 oktober 1996 werd het raam onthuld tijdens de muziekmanifestatie 'Hoor de vrouwen zingen'^[5]. Het gedenkraam verving het enige blanke glas-in-loodraam dat er in de kerk aanwezig was. Dit raam was geplaatst kort na de bevrijding van Vught in oktober 1944. Het oorspronkelijke figuratieve glas-in-loodraam ging toen verloren door een granaatinslag.

Tineke Wibaut-Guilonard, overlevende van het Bunkerdrama, had zitting in het begeleidingscomité namens de 'Vriendenkring Vught'. Op haar verzoek is bij het gedenkraam een plaquette geplaatst met daarop de tekst van medegevangene en componist Marius Flothuis: "Als mensen onder deze omstandigheden nog kunnen zingen, dan leeft er een kracht in hen die sterker is dan het kwaad dat hen bedreigt". Flothuis zei dit tegen lotgenoten in de goederentrein waarin hij de dag na Dolle dinsdag, met alle andere gevangenen uit Kamp Vught, op transport was gezet naar Duitsland. Ter hoogte van Oranienburg, Sachsenhausen werden de vrouwenwagons gescheiden van die van de mannen en hoorde Marius de vrouwen zingen, schrijft Tineke in haar boek: 'Zo ben je daar'^[6]. De vrouwen zongen toen in het Duits "Die Gedanken sind Frei", een oud Duits volkslied. 'Zodat elke Duitser die het hoorde het kon verstaan en wellicht kon begrijpen wat we bedoelden te zeggen' aldus Tineke'^[7]. Het zingen was een overlevingsmechanisme om de grote ellende en ontberingen even te vergeten ^[8], maar ook was het een teken van solidariteit en strijdbaarheid. Tineke heeft de onthulling van het gedenkraam en de plaquette niet mee mogen maken, getroffen door een ongeneeslijke ziekte overleed ze op 6 oktober 1996, samen met haar man.

Het gedenkraam en de plaquette zijn tijdens de muziekmanifestatie onthuld door Tineke's lotgenote en vriendin voor het leven, Gisela Wieberdink-Söhnlein. Zij beschreef het raam met de woorden: "Beelden die solidariteit uitdrukken. De kracht van onderdrukte vrouwen. Samen hebben we ons verzet. Samen hebben we gehuild. Samen hebben we gelachen. Samen hebben we gezongen. Samen verlangden we naar de bevrijding. Velen hebben deze niet mogen beleven. Voor de anderen is de steun van hun medegevangenen van levensbelang geweest. Een troostend woord, een arm om je schouder, was vaak genoeg om de kracht te vinden verder te gaan. De solidariteit hielp ons die het meemaakten in de oorlogsjaren om het te overleven en dat verplicht ons om die kracht verder te geven, steeds weer." Gisela zou de langstlevende van de vrouwen worden, op 16 november 2021 overleed ze, kort nadat ze 100 jaar oud geworden was. Haar zangvriendin en liedjesschrijfster tijdens hun gevangenschap Hetty Voûte, overleed 22 jaar eerder op 16 januari 1999, toen ze tachtig jaar oud was. Precies 45 jaar na het bunkerdrama, dat ze op afstand meemaakte en waarvan ze altijd zei dat ze er ook in had moeten zitten.

In het begeleidingscomité had ook Bieneke de Bode zitting. Zij was het enige kind van Nelly de Bode, een van de tien vrouwen die overleed in het Bunkerdrama ^[9]. Bieneke heeft samen met Gisela en anderen het gedenkraam en de plaquette onthuld tijdens de muziekmanifestatie. Ze kwam pas vele jaren na de Tweede Wereldoorlog erachter wat haar moeder overkomen was. De familie durfde het haar niet te vertellen^[10]. Omstreeks 1980 zocht ze contact met Non Verstegen ^[11], die toen een aanklacht ingediend had tegen een van de SS commandanten die verantwoordelijk was voor het voltrekken van het Bunkerdrama. Non vertelde haar wat er werkelijk gebeurd was en hoe hard ze daarvoor gestraft werden. Bieneke leerde vervolgens Tineke kennen en kwam in contact met de 'Vriendenkring Vught'. Daar ontmoette ze een overlevende van het Bunkerdrama die haar moeder geholpen had om overeind te blijven staan zodat ze nog enige zuurstof kreeg, totdat ze bewusteloos raakte en ten slotte bezweek. Op 7 februari 2005 overleed Bieneke. Conform haar wens is ze gecremeerd en is haar as bij die van haar moeder gevoegd in de asputten achter het crematorium van het NMKV.

Een groep van negentig vrouwen in het Frauenlager van Kamp Vught kwam op voor medegevangene Non Verstegen^[12], die als enige was opgesloten door de kampleiding als straf voor een vergeldingsactie van de hele groep ^[13]. Ze hadden gezamenlijk een Duitse vrouw uit hun barak bestraft die hen verraden had bij de kampleiding. De vrouwen toonden zich vervolgens solidair met Non door het plaatsen van hun nummer en naam op een lijst bij de Schreibstube. Toen de kampcommandant deze lijst kreeg werd hij woest en beschuldigde de vrouwen van muiterij. Hij strafte ze hard. De milde straf voor een werd omgezet in een meedogenloze straf voor allen ^[14]. De gehele groep vrouwen werd opgesloten in twee veel te kleine cellen. In een cel werden 74 vrouwen geduwd door de bewakers en de kampcommandant en de overige 17 in de cel ernaast. Na een lange nacht in de cel met 74 vrouwen bleken er 10 vrouwen door verstikking overleden te zijn en was er een vrouw krankzinnig geworden. Deze tragische gebeurtenis staat bekend als het Bunkerdrama.^{[15] [16] [17]}. De tachtig vrouwen die deze nacht overleefden bleven zo lang ze leefden solidair en strijdbaar. Voortdurend gaven ze in het kamp uiting aan hun solidariteit door het gezamenlijk zingen van allerlei zelfgemaakte schertsende liedjes. De teksten waren bedacht door barakgenoten Hetty Voûte en Gisela Söhnlein op de melodieën van bekende kinderliedjes. Hetty en Gisela vormden het muzikale duo 'Pooh en Piglet' en maakten hun liedjes uit tijdverdrijf om de moed erin te houden bij hun medegevangenen ^[18][19]. Op transport door Duitsland en in het vrouwenconcentratiekamp Ravensbrück zongen de vrouwen vooral het Duitse lied: "Die Gedanken sind Frei". Zodat elke Duitser die het hoorde dit kon verstaan en wellicht kon begrijpen wat ze bedoelden te zeggen:' Alles kunnen jullie ons afnemen, onze kleren, onze schoenen, onze haren, onze vrijheid. Jullie kunnen ons honger en dorst laten lijden, uitputten, vernederen. Dat alles kunnen jullie doen, maar onze gedachten zijn van ons, die kunnen jullie ons niet afnemen' aldus Tineke in haar boek 'Kamp Vught 1943-1944: in gevangenschap getekend'^[20]. Het was hun uiting van solidariteit en verzet tegen de intimidaties en kwellingen van bewakers en onderdrukkers.

Van de groep van 91 vrouwen stierven er tien in de nacht van het Bunkerdrama en een aantal daarna in gevangenschap: in Kamp Vught, op transport in overvolle goederenwagons kriskras door Duitsland maar vooral in vrouwenkamp Ravensbrück waar de omstandigheden bijzonder slecht waren. Uiteindelijk overleefde een groot deel van de groep vrouwen de Tweede Wereldoorlog, door hun solidariteit en positiviteit. Ze bleven solidair gedurende hun verdere leven. Tineke Wibaut, Hetty Voûte, Non Verstegen en andere lotgenoten konden echter pas na vele jaren van bevriezen van gevoelens en stilzwijgen, erover praten en beschrijven wat hun was overkomen: 'Het was te erg geweest'. Op 30 september 1967, 25 jaar na de bouw van kamp Vught, bezochten ze opnieuw in de Bunker cel nr.115 waar ze de hel hadden meegemaakt ^[21]. Daarna begonnen ze te schrijven over hun lotgevallen, ingezonden stukken naar landelijke kranten, brieven en boeken^{[22][23][24][25]}. Sedert 1985 kwamen de vrouwen regelmatig bijeen in 'Het Nieuwe Kafé' in Amsterdam. Toen het NMKV opgericht werd in 1990 verenigden ze zich met hun mannelijke lotgenoten uit kamp Vught in de 'Vriendenkring Vught'. Ze waren ook actief bij de verwezenlijking van allerlei oorlogsmonumenten in Vught waaronder dit Gedenkraam met plaquette. Jaarlijks kwamen ze op 16 januari bijeen in het NMKV ter herdenking van hun vriendinnen die overleden waren in de lange nacht van het Bunkerdrama. Sommigen moesten daarvoor vanuit het buitenland overkomen, zoals Ada Hagenaar die in New York woonde, en die in de Bunkernacht naast Tineke gestaan had ^[26]. Het NMKV heeft de herdenking op 16 januari overgenomen, nu alle vrouwen inmiddels overleden zijn.

• Gedenkraam in het gemeentehuis (Vught)
• Lijst van oorlogsmonumenten in Vught