Geul (rivier)

Geul
Lengte	58 km
Hoogte (bron)	300 m
Hoogte (monding)	50 m
Verhang	4,31 m/km
Debiet	4 m³/s
Bron	Raeren; 50° 43′ NB, 6° 6′ OL
Monding	Maas; 50° 54′ NB, 5° 43′ OL
Zijrivieren	o.a. Gulp
Stroomt door	o.a. Kelmis, Valkenburg, Meerssen
	;
Portaal	Geografie

Bron van de Geul bij de Zyklopensteine in de buurt van de plaats Lichtenbusch

De Geul (Limburgs Gäöl, Duits: Göhl, Frans: Gueule, oude benamingen: Gullo (922), Guel en Goel (15e eeuw) en Gule) is een rivier die met meerdere bronnen ontspringt in de gemeente Raeren in België bij de Zyklopensteine aan de Duitse grens, nabij de plaats Lichtenbusch. Ze verlaat België bij Sippenaeken en komt bij Cottessen Nederland binnen. Bij het gehucht Voulwames boven Itteren mondt ze uit in de Maas. De gemiddelde afvoer van de Geul bedraagt ongeveer 4 m³/s.^[1]

Algemeen

De Geul is 58 kilometer lang en het totale verval bedraagt ongeveer 250 meter. Vroegere kanalisaties zijn of worden sinds het begin van de 21ste eeuw opgeheven, zodat de rivier haar oude loop kan volgen en weer op natuurlijke wijze door het Zuid-Limburgse landschap meandert. De Geul wordt in België en Nederland gevoed door een groot aantal zijbeken.

Langs het Belgische deel van de Geul liggen de dorpen Eynatten, Hauset, Hergenrath, Kelmis, Moresnet, Plombières en Sippenaeken. In Nederland stroomt de Geul langs Cottessen, Epen, Mechelen, Partij (bij Wittem), Wijlre, Schin op Geul, Valkenburg, Broekhem, Strabeek, Houthem, Geulhem, Meerssen, Rothem en Bunde.

Het Geuldal ten zuiden van Gulpen (bovenstrooms) heeft aan de oostzijde hellingen naar het Plateau van Vijlen en aan de westzijde naar het Plateau van Crapoel. Het Geuldal benedenstrooms heeft aan de zuidzijde de hellingen naar het Plateau van Margraten, aan de noordzijde naar het Centraal Plateau en aan de oostzijde naar het Plateau van Ubachsberg.

Het Droogdal van Colmont maakt bij Etenaken een insnijding naar het Geuldal in het Plateau van Ubachsberg. Tussen Valkenburg aan de Geul en Eijsden-Margraten snijdt een ander droogdal, het Gerendal, in het Plateau van Margraten.

Geschiedenis

Oorspronkelijk stroomde de Geul verder noordwaarts, parallel aan de Maas, om pas bij Geulle in de Maas te monden. In 1485 kwam de monding van de Geul ruim een kilometer zuidelijker te liggen, nabij de buurtschap Voulwames.

In de 19e eeuw zorgde de Geul veelvuldig voor wateroverlast voor de Zinkmijn van Plombières, zodat men de Geul drie kilometer lang kanaliseerde, bekleedde met waterdichte verharding en verlegde en via de uitgehouwen Geultunnel liet lopen.^[2]

Begin jaren 30 van de 20e eeuw waren er plannen om het Boven-Geuldal te gaan gebruiken als spaarbekken voor het opwekken van elektriciteit. In 1932 werd de Contact Commissie inzake Natuurbescherming (CC) opgericht om deze ontwikkeling te stoppen vanwege het kenmerkende heuvellandschap en de uitzonderlijke flora. De CC kreeg hierbij hulp van tientallen andere natuurbeschermingsorganisaties en van de KNAC en de ANWB. De acties van het CC zorgden er uiteindelijk voor dat deze ontwikkeling werd afgeblazen.

De Geul was in de loop van de twintigste eeuw wel een gereguleerd water geworden. Hierdoor verdwenen een aantal kenmerken van een natuurlijke stroom. Met Europese subsidies werd sinds begin eenentwintigste eeuw de natuurlijke staat van de Geul deels hersteld. Na hermeandering keerden stroomversnellingen, grindoevers en afkalvende oevers terug. De omstandigheden werden weer zo dat vissen als de barbeel en mogelijk de vlagzalm er een geschikt habitat kunnen vinden.

Ecologische betekenis

De Geul herbergt een voor Nederland bijzondere flora en fauna. In het snelstromende water komen de elrits, gestippelde alver en de beekforel voor. Aan de bovenloop vindt men het zinkviooltje. In de heuvels bij Valkenburg leeft een kleine populatie van de geelbuikvuurpad. In veel bomen langs de Geul groeit de maretak.

Als gevolg van vroegere winning van lood- en zinkerts stroomopwaarts bij de Mijnzetel van Plombières en zinkerts in Kelmis worden de veilige waarden van zink, lood alsook van cadmium overschreden. Door lozingen van ongezuiverd afvalwater in België is de Geul soms ernstig vervuild met E. colibacteriën, nitraat en fosfaat. Het beherende waterschap in Nederland verbiedt daarom het zwemmen in de Geul.^[3]

In de benedenloop van de Geul, nabij Meerssen, is een overloopgebied ingericht, waardoor bij hoogwater niet al het water in een keer de Maas instroomt. Ook gaat de waterkwaliteit hierdoor vooruit omdat er meer vervuild sediment kan bezinken.

In de Bergse Heide en Ingendael, een natuurgebied met vochtig grasland langs de rivier in de gemeente Valkenburg aan de Geul, wordt bij het beheer gebruikgemaakt van grote grazers als gallowayrunderen en konikpaarden. Dit is ter bevordering van de biodiversiteit in het dal en op de hellingen.

Ecologische ramp

Door een ongeluk met een gescheurde silo in België is in de zomer van 2018 een grote hoeveelheid mest in de Geul terechtgekomen. Hierdoor is een massale vissterfte op gang gekomen. Slechts vijf procent van alle vissen heeft het overleefd. Het lijkt erop dat zeldzame soorten zoals de beekforel en de vlagzalm hierdoor geheel verdwenen zijn uit de rivier.^[4]

Waterkracht in de Geul

In de rivier de Geul bevinden zich geen grootschalige waterkrachtcentrales. De benodigde stuwing van water heeft veel invloed op het milieu en voor de benodigde ingrepen in het landschap bestaat geen politiek draagvlak.^[5] Op kleinere schaal zijn er wel generatoren voor elektriciteitsopwekking gekoppeld aan historische watermolens. Dit is het geval bij: de Volmolen in Epen, de Commandeursmolen in Mechelen, De Molen van Otten te Wijlre en de Groote Molen in Meerssen.^[6]

Bij voldoende waterafvoer in de Geul kunnen deze traditionele watermolens voorzien in de elektriciteit voor ongeveer 250 huishoudens.

Zijbeken van de Geul

Op Belgisch gebied

Oehl (links), met de zijbeek Möschenbergsbach, stroomt grotendeels door Eynatten (gem. Raeren)
Rotsiefbach (rechts), stroomt door Hauset
Viliarebach (links), stroomt door Hauset
Lindengraben (links), stroomt door Walhorn
Tüljebach (rechts), stroomt door Neu-Moresnet
Hohnbach of Lontzenerbach (links), stroomt door Walhorn en Lontzen
Iserentantsbächlein (links), stroomt door Moresnet
Roebach (rechts), stroomt door Kelmis
Leverbach (links), stroomt door Montzen
Bempt (rechts), stroomt door Moresnet
Beek van Maesveld (rechts), stroomt door Moresnet
Broeckerbach (links), stroomt door Montzen
Soue (rechts), stroomt door Gemmenich
Tunisbach (links), stroomt door Homburg
Weschbach (rechts), stroomt door Gemmenich
Steinwegbach (rechts), stroomt door Gemmenich
Banhagerbach (links), stroomt door Homburg
Claeshaegbach (rechts), stroomt door Gemmenich
Bach 1a (links), stroomt door Sippenaken

Op Duits gebied

Tüljebach

Op Nederlands gebied

Cottesserbeek (rechts), monding ten zuidoosten van Epen (o.a. gevoed door Kothauserbeek en Alleinbron)
Elzeveldlossing (links), monding ten zuidoosten van Epen
Berversbergbeek (rechts), monding ten zuidoosten van Epen (o.a. gevoed door Velraadsbeek)
Belleterbeek (rechts), monding ten zuidoosten van Epen
Tergraatbeek (links), monding ten zuidoosten van Epen
Lousbergbeek (rechts), monding ten zuidoosten van Epen
Lingbergbeek (rechts), monding ten zuidoosten van Epen
Klopdriesscherbeek (rechts), monding ten zuidoosten van Epen
Molentak Volmolen
Terzieterbeek of Sijlerbeek (links), monding bij Epen (o.a. gevoed door Helbergbeek, Bredebron, Fröschebron en Platergrub)
Molentak Epermolen
Dorphoflossing (links), monding bij Epen
Camerigerbeek (rechts), monding bij Epen
Mässel (rechts), monding bij Epen
Bommerigerbeek (rechts), monding ten noordoosten van Epen bij Motte Epen
Paulusbron (links), monding ten noordoosten van Epen
Klitserbeek (rechts), monding tussen Epen en Mechelen bij kasteel Hurpesch
Nutbron (links), ten zuiden van Mechelen
Hurpescher Overlaat en Molentak Bovenste Molen
Schaeberggrub (rechts), ten zuiden van Mechelen
Theunisbron (rechts), ten zuiden van Mechelen
Spetsensweidebeek (rechts), ten zuiden van Mechelen
Landeus (links), ten zuiden van Mechelen
Mechelder- of Lombergbeek (rechts), monding bij Mechelen (o.a. gevoed door Bermetijnbron, Eikerbeek, Hermensbeek)
Schrieverslossing (rechts), ten noordwesten van Mechelen
Selzerbeek (of Sinselbeek) (rechts), monding bij Partij (gevoed door verschillende beken)
Molentak Wittemermolen
Eyserbeek (rechts), monding bij Gracht Burggraaf (Gulpen) (gevoed door verschillende beken)
Gulp (links), monding bij Gracht Burggraaf (Gulpen) (gevoed door verschillende beken)
Afslagtak Molen van Otten
Gronselenput (links), monding ten noorden van Stokhem, een bron die direct naast de Geul ontspringt.
Scheumerbeek (rechts), monding tussen Schoonbron en Schin op Geul
Molentak Schaloensmolen
Sint-Jansbron (rechts), ten oosten van Valkenburg
Schaesbergbeek (rechts), in Valkenburg
Molentak Oude Molen en Franse Molen (de twee Geultakken beginnen bij de Walramstuw en liggen rond het Geuleiland met daarop het Theodoor Dorrenplein)
Hekerbeek (rechts), in Valkenburg (o.a. gevoed door Losbrouckbeek)
Kattebeek (rechts), in Valkenburg (o.a. gevoed door Dorbeek)
Molentak Kruitmolen
Strabeek (rechts), bij Strabeek (o.a. gevoed door Berkenhofbeek)
Molentak Geulhemmermolen
Stassenbeek (rechts), bij Geulhem
Geulke, afslagtak Geulke, Groene Overlaat
Minderbeek (rechts), monding ten oosten Meerssen
Afslagtak geul

Klein Geul
Watervalderbeek (rechts) bij Meerssen
- Vliekerwaterlossing
Oude Kanjel (links), net voor de Geul zelf in de Maas mondt

Watermolens aan de Geul

Op Belgisch gebied

Molen van Terbruggen in Terbruggen (Gemmenich)
Moulin Chinz in Moresnet
Oude Molen te Sippenaeken

Op Nederlands gebied

Volmolen in Epen
Eper Molen / Wingbergermolen in Epen
Bovenste Molen in Mechelen-Höfke
Commandeursmolen of Onderste Molen in Mechelen
De Watermolen Wijlre in de Geul te Wijlre, die nu wordt gebruikt om groene stroom op te wekken.
Schaloensmolen in Oud-Valkenburg
Oude Molen in Valkenburg
Franse Molen in Valkenburg
Kruitmolen in Valkenburg
Geulhemmermolen in Geulhem
Groote Molen in Meerssen
Oliemolen in Rothem (restant)
IJzeren Molen in Rothem

Groeves in het Geuldal

In de dalwanden en hellingen van het Geuldal zijn er door de eeuwen heen verschillende groeves en gangen uitgegraven, hoofdzakelijk voor de winning van mergel. Stroomafwaarts gezien zijn dat onder andere:

Zinkertsgroeve van Vieille-Montagne te Kelmis
Zinkmijn van Plombières te Plombières
Cottessergroeve, nabij Cottessen
Heimansgroeve ten noordwesten van Cottessen
Vallenberggroeve te Sibbe
Groeve bij de Drie Beeldjes te Oud-Valkenburg
Groeve Kasteel Oost te Valkenburg
Sibbergroeve te Sibbe
Wilhelminagroeve onder de Heunsberg te Valkenburg
Fluweelengrot onder de ruïne van Kasteel Valkenburg, te Valkenburg
Ackermansgroeve en Daalhemergroeve waarin de Modelsteenkolenmijn gevestigd is, te Valkenburg
Trichterberggroeve waarin het Grottenaquarium gevestigd is, te Valkenburg
Valkenburgergroeve waarin de Gemeentegrot zich bevindt, te Valkenburg
prehistorische vuursteenmijnen aan de Plenkertstraat, te Valkenburg
Heidegroeve waarin de Romeinse Katakomben nagebouwd zijn, te Valkenburg
Meertensgroeve tussen Geulhem en Valkenburg
Geulhemmergroeve met rotswoningen, te Geulhem
Bronsdaelgroeve, tevens oorlogsmonument, tussen Geulhem en Meerssen
Curfsgroeve tussen Geulhem en Meerssen

Overstromingen 2021

In juli 2021 is de Geul na een periode van hevige regen overstroomd. Dit zorgde voor ondergelopen weilanden en straten, in Valkenburg spoelde een brug weg en moesten bewoners van het centrum geëvacueerd worden.