Voor het geslacht van wantsen uit de familie van de Blindwantsen, zie Hekate (genus).

Hekate
Ἑκάτη, Hecate
Hekate
Oorsprong	Griekse mythologie en Oud-Griekse godsdienst
Cultuscentrum	Onderwereld
Gedaante	Chthonische godin
Associatie	Godin van bescherming en vernietiging, van vruchtbaarheid en de dood
Verwantschap
Ouders	Perses en Asteria
Nakomelingen	Scylla, Aeëtes, Circe, Pasiphaë, Empusa
Beeldje van Hekate (een Hekateion) in het Rijksmuseum van Oudheden
Portaal    Religie

Hekate (Oudgrieks Ἑκάτη) is een chtonische godin uit de Griekse mythologie en religie, en was verbonden met magie, geesten, de maan, de nacht, en kruispunten. De Grieken beeldden haar niet vaak af, maar beschreven haar als een godin met drie hoofden: een van een hond, een paard en een slang of leeuw. De oorsprong van Hekates cultus ligt waarschijnlijk in Carië, Anatolië. Ze werd vooral aangeroepen door vrouwen tijdens de geboorte van hun kind. Ook zou ze twee spookhonden bij zich hebben, en haar komst werd aangekondigd door het blaffen van een hond. Haar bekendste priesteres was de tovenares Medea. Hekate's feestdag werd in Griekenland op 13 augustus en 30 november gevierd, en in het Romeinse Rijk op de 29e van elke maand.

Hekate is volgens de Etymological Dictionary of Greek vermoedelijk van niet-Griekse oorsprong, waarbij mogelijk sprake is van associatie met Griekse epitheta van Apollo (en Artemis).^[1] Die zijn hékatos ('ver schietend'), hekatebólos ('van ver schietende') of hekebólos ('naar eigen wil treffend'). Een andere etymologie is hékas, 'veraf'. De verklaring voor afgeleiden van hékas, hékatos en dergelijke zijn de ontzagwekkende en mysterieuze attributen van Hekate. Daarnaast is de etymologie voorgesteld van hékaton, 'honderd', enerzijds omdat Hekate offers eiste van honderd runderen, de zogeheten hecatombe, of anderzijds omdat Hekate heerste over geesten van mensen die niet waren begraven, waardoor ze honderd jaar lang moesten rondzwerven.^[2]

Van oorsprong is Hekate waarschijnlijk geen Griekse godin. Volgens één hypothese kwam haar cultus uit Thracië, zoals die van Orpheus, bijvoorbeeld omdat haar cultus duidelijk was gevestigd op Samothrace, er overeenkomsten zijn tussen Hekate en de Thracische godin Bendis (gelijkgesteld met Artemis), en omdat er raakvlakken zijn met Frygische cultussen.^[3] Een andere hypothese is Carië in zuidwestelijk Anatolië, waar de cultus bijzonder sterk aanwezig was. Zo heette de Carische stad Idrias eerst Hekateia, en was de stad Lagina haar belangrijkste cultuscentrum in Anatolië.^[4][5] De plaatselijke Hekate, Hekate Laginitis, werd sterk verbonden met Zeus Panamerios, waardoor ze vermoedelijk de rol kreeg van echtgenote van de oppergod en van moedergodin. Er was tevens het jaarlijks festival 'van de sleutel' (kleidos pompé), dat refereert aan de mysteriën van de onderwereld.^[6]

Dat haar origine niet Grieks is, suggereert het gegeven dat ze niet voorkomt in de Ilias, Odyssee en andere vroege epiek, terwijl dat wel voor de hand zou liggen bij onder andere de afdaling van Odysseus naar de onderwereld in de Odyssee, aangezien Hekate bekend werd als chthonische godin. Daarbij bestonden tegenstrijdige verhalen over Hekates genealogie, beweerde Hesiodus dat ze geen broer of zus had, beriepen families en clans zich niet op een afstamming van haar, werden haar tempels en beelden niet verbonden met oude legenden, en tot slot lijkt haar rol als schrikwekkende heerseres over tovenarij niet echt Grieks. Bovendien lijkt haar cultus niet goed te zijn doorgedrongen in meer afgelegen gebieden zoals Arcadië, waar zij niet geassocieerd werd met Artemis, Demeter Erinys en Despoina, goden die elders wel waren verbonden met haar cultus. Tot slot werden honden aan haar geofferd, wat ongebruikelijk was in de Griekse godsdienst.^[7]

Doorheen de oudheid veranderde het beeld van Hekate, maar in het algemeen bleef ze een godin van bescherming en vernietiging, van vruchtbaarheid en de dood.^[8]

De ontwikkeling van Hekates cultus wordt opgedeeld in drie stadia. In het eerste stadium vertoonde Hekate nog verwantschap met Anatolische moedergodinnen, zoals de Hurritische Hepa (of Hepat). Ze scheen toen meer te zijn verbonden met de zon dan met de maan en occulte aspecten. Een vroege bron voor dit oude stadium is Hesiodus' Theogonie, waar zij in een ode de 'meest geachte onder de onsterfelijke goden' wordt genoemd.^{[p 1]} In het tweede stadium wordt het Griekse beeld van een afschrikwekkende Hekate ontwikkeld, waarbij ze vooral de godin wordt van geesten, magie en de maan. Dit beeld komt duidelijk naar voren in de Griekse magische papyri. Het derde stadium is het late heidendom. Ze werd nog steeds gezien als angstaanjagende godin, maar haar maanattribuut werd onbeduidend. In plaats daarvan kwam de focus te liggen op haar rol als godin van kosmische levenskracht en deugden die de ziel voeden. Dit beeld ontstond onder invloed van de Chaldeïsche orakelen, dat de rol van moedergodin weer naar voren brengt, mogelijk doordat dat aspect in het oosten nog voort was blijven leven, maar niet in Griekenland en de westelijke mediterrane wereld.^[9]

Er bestonden tempels en festiviteiten voor Hekate. De inwoners van het Carische Stratonicea hadden bijvoorbeeld een jaarlijks festival, de Hekatesia. In elk geval in Athene zetten welgestelde inwoners borden met eten neer voor de godin bij kruispunten zodra er een nieuwe maan was.^{[p 2]} Een tempel, de Epipyrgídia, stond op de Atheense Acropolis vlak bij de tempel van Nikè. Omdat Hekate heerste over grensgebieden zoals drempels, poorten en kruispunten, stonden standbeelden van haar doorheen de stad buiten huizen of bij kruispunten. Die beelden werden ter plaatse gebruikt als orakels. Als offers aan Hekate gebruikte men vooral honden, zwarte vrouwelijke lammeren en honing.^{[p 3][10]} Honden maakten ook deel uit van reinigingsriten.^[11] Men bad gewoonlijk tot haar voordat men op reis ging.^{[p 4][10]} Belangrijke plaatsen van verering waren Boeotië, het eiland Aegina vanaf minstens de vijfde eeuw v.Chr., maar ook Samothrace, waar de cultus versmolt met de plaatselijke mysteriën. Dat Hekate verbonden werd met Artemis blijkt uit het gegeven dat de Artemistempel van Efeze tevens een standbeeld van Hekate bevatte.^[12]

Ook tegenwoordig wordt Hekate binnen bepaalde paganistische groepen nog aanbeden, waaronder binnen wicca en het hellenisme. In wicca speelt de Drievuldige Godin een belangrijke rol. Zij zou bestaan uit de Jonge Maagd, de Moeder en de Oude Vrouw. Binnen sommige wiccagroeperingen wordt Hekate gezien als een manifestatie van de Oude Vrouw, wat waarschijnlijk voortkwam uit het invloedrijke wiccaboek The White Goddess van Robert Graves. Andere wiccagroeperingen zien Hekate als alle drie aspecten van de Drievuldige godin.^[13] Daarnaast speelt Hekate ook een rol in moderne hekserij.

Vanwege de associatie met magie komt Hekate voor in veel media waar hekserij een rol in speelt, zoals in Ms. Marvel, The Chilling Adventures of Sabrina, Buffy the Vampire Slayer en The Shadowhunter's Codex.

Als godin heeft Hekate een kleine rol gehad in de Griekse mythologie. Apollodorus geeft haar een rol in de Gigantomachie, maar in vroegere versies van dat verhaal wordt ze niet vermeld. Verder zijn er slechts enkele kleine verhalen die bijvoorbeeld een van haar namen, zoals Angelos, moeten verklaren. Dit suggereert dat ze aanvankelijk niet de rol en reputatie had zoals in latere hellenistische tijden. Mogelijk werd ze bekender door associatie met Artemis en Demeter.^[14]

Over de genealogie van de chthonische godin bestond in de oudheid onduidelijkheid. Hesiodus, de vroegste bron waarin Hekate wordt vermeld, noemde haar de dochter van de Titaan Perses en Asteria, en vermeldde dat ze geen broers of zusters had. Bacchylides stelde echter dat ze voortkwam uit Nyx ('Nacht'), terwijl Musaeus Zeus en Asteria als ouders gaf. In andere verhalen is ze de dochter van Admetus en een Pheraeïsche vrouw, en een nauwe verwant van Aeëtes en Circe van Colchis.^[15]

Hekate werd beschreven met verschillende attributen. Op aarde kon ze verschijnen met twee jankende, Stygische honden die haar komst aankondigden. Ze had toortsen om zich heen, en in haar haren droeg ze eikentakken en slangen.^{[p 5]} Haar lichaam wordt soms voorgesteld met drie hoofden, of met drie lichaamsdelen: deels paard, deels hond, en deels leeuw of zwijn.^{[p 6][16]}

• 
  Beeld van Hekate met drie lichamen. Marmer, Romeinse kopie naar een Grieks origineel.
• 
  Hekate, Neoklassieke tekening naar een origineel uit de Romeinse of Griekse Antieke tijd door Stéphane Mallarmé in Les Dieux Antiques : nouvelle mythologie illustrée (Paris, 1880).
• 
  Hekateion (kleine cultuszuil van Hekate). De godin met drie lichamen, waaromheen drie Chariten dansen. Attika, ca. 250 vot, Glypothek, München

Zie de categorie Hecate van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.