Jaïntempel van Antwerpen
Een foto vanop de parking van het complex, met links het cultureel centrum en rechts de tempel.
Tempel in  België
Locatie	Wilrijk (Antwerpen)
Coördinaten	51° 10′ NB, 4° 24′ OL
Religie	Jaïnisme
Gewijd/opgedragen aan	Parshvanatha (23ste Tirthankara)
Bouwjaar	1990-2010
Stijl	Māru-Gurjara
Portaal    Religie

De jaïntempel van Antwerpen, officieel Shankheshvar Parshvanath Mandir, is een tempelcomplex in België gewijd aan het shvetambar jaïnisme, gelegen in het Antwerpse district Wilrijk. De bouw van de tempel werd in 1996 in India aangevat. In 2010 werd het complex geopend.

De officiële naam van de tempel is Shankheshvar Parshvanath Mandir.^[1] Shankheshvar is een Indiaas bedevaartsoord voor jaïns, gelegen in het district Patan in Gujarat. Parshvanatha is de 23^ste Tirthankara, een opperste spirituele leraar waaraan deze tempel is gewijd. Mandir betekent tempel.

Na de opening van het eerste westerse jaïn centrum in Leicester,^[a] beginnen jaïns uit België, India en de rest van de wereld in de jaren 1990 geld in te zamelen voor de bouw van de eerste jaïntempel op het Europese vasteland. Diamantair Vijay Shah, de grootste geldschieter, weet zijn geloofsgenoten te overtuigen om de tempel in Antwerpen te bouwen, waar Shah zelf resideert.^[2]

In april 1992 wordt een terrein van 30.000 vierkante meter aangekocht voor 48 miljoen frank van de Compagnie Maritime Belge.^[3] Deze rederij gebruikte het terrein als sportveld,^[4] en de voetbalploeg KSC Maccabi speelde er haar thuiswedstrijden.^[5] Ook de jaïns gebruiken het terrein aanvankelijk voor sportactiviteiten, zoals tennis en cricket.^[2] De keuze van de jaïns valt op dit terrein in het district Wilrijk, omdat veel Antwerpse jaïnfamilies hier een villa hebben.^[6] Antwerps gouverneur Andries Kinsbergen geeft de jaïns de toestemming om op het terrein een gebedshuis te bouwen.^[2] De vergunningsaanvragen, waarvan de eerste in 1994 wordt ingediend, leiden tot tientallen bezwaarschriften van buurtbewoners. De vierde en definitieve aanvraag in 2000 wordt goedgekeurd.^[1] 4.000 vierkante meter van het terrein wordt gebruikt om een tempel en cultureel centrum op te bouwen, verder maken ook een parking en cricketvelden deel uit van de plannen.^[7]

De vereniging genaamd Jain Cultural Center Antwerp, afgekort J.C.C.A., wordt in 1992 opgericht.^[1] De leden van deze vereniging zijn twaalf mannen, onder leiding van Shah.^[4] Ze vormen het tempelcomité, verantwoordelijk voor de organisatie van de bouw van de tempel.^[1] De uiteindelijke kostprijs van het project wordt geraamd tussen 15 en 25 miljoen euro, en wordt volledig door de jaïngemeenschap betaald.^[8] Vooral de giften van de diamantairs dragen de kosten.^[9]

Drie architectenbureaus uit België, Italië en India, waaronder Studio Mastrella,^[10] tekenen de plannen voor de tempel. Deze wordt via een gaanderij verbonden met het cultureel centrum. Architecten Yves Donck en Leopoldo Mastrella tekenen voor het cultureel centrum aanvankelijk een modern, achtvormig concept uit. Samen kennen de gebouwen een oppervlakte van ruim 2.000 vierkante meter. De werken hieraan zijn al volop bezig wanneer Shah met andere plannen op de proppen komt. Hij zag in Dharampur een cultureel centrum in oude Indiase stijl: Shrimad Rajchandra Ashram, een rechthoekig gebouw met overdekte galerij. Zo één moest hij ook hebben, dus worden de plannen hertekend.^[11]

De marmerblokken worden gebeeldhouwd in Ahmedabad, de hoofdstad van Gujarat.^[11] Het marmer is afkomstig van Makrana, en is van het type waarmee ook de Taj Mahal werd gebouwd.^[12] In Ahmedabad werken tot aan een zware aardbeving in 2001 zo’n tweehonderd Indiërs aan de tempel. Het beeldhouwwerk waarmee de marmerblokken wordt versierd, is bijna volledig met de computer ontworpen. Terwijl de blokken op een platform ronddraaien, worden ze geciseleerd door een computergestuurde boor. Sommige stukken worden met de hand bewerkt door traditionele ivoorsnijders.^[11] De blokken worden met schepen naar de Antwerpse haven vervoerd, waar in 2001 het eerste schip aankomt.^[13]

De eerste steenlegging vindt plaats op 19 april 1996.^[14] Dit gebeurt bij een door priesters vastgestelde maanstand. Een koker met edelstenen, geld en rituele objecten wordt tijdens de ceremonie in de grond begraven. Shah, die naar oud gebruik gekroond wordt omdat hij de grootste gift deed, leidt de plechtigheid.^[11] De tempel wordt gebouwd volgens de Shilpa Shastras, die onder meer de juiste afmetingen en astrologische richtlijnen van de tempel vastleggen. Zo is het gebruik van ijzer verboden, waardoor koper in de plaats wordt gebruikt.^[15]

De añjan śalākā vindt plaats in 2007 nabij Vijapur.^[b][16] In augustus 2008 worden zes religieuze beeldhouwwerken met een stoet doorheen Wilrijk naar de tempel gebracht.^[17] Hier is naast de definitieve tempel een kleinere, tijdelijke tempel opgericht waarin de beelden gestockeerd worden. Vlak voor de opening van de tempel, in april 2010, vindt een brand plaats in de tijdelijke tempel. De meeste beelden worden gered.^[18] In augustus 2010 worden de laatste beelden van Tirthankara's, opnieuw met een stoet, naar de tempel gevoerd.^[19] Er volgt een meerdaags feest, waar ruim duizend gasten op aanwezig zijn.^[2] De inwijding van de tempel, de pratiṣṭhā, vindt plaats op 27 augustus. Deze dag wordt jaarlijks herdacht met de dhvajārohaṇa, waarbij een vlag wordt gehesen.^[16] Tijdens de openingsceremonie van de tempel dragen de jaïns deze op aan het Belgische volk, verklarend dat de gebedsplaats "de glorie van België" versterkt en bedoeld is als een "retourgeschenk aan het land".^[20]

Dagelijks komen er tot tweehonderd mensen bidden en mediteren in de tempel. Wekelijks worden er begeleide rondleidingen georganiseerd.^[12] Tussen 2010 en 2013 bezochten zo'n 10.000 toeristen de tempel.^[2] Jaarlijks worden er pelgrimstochten naar de tempel georganiseerd vanuit het Verenigd Koninkrijk.^[16]

Bij de opening in 2010 is het de grootste jaïntempel van Europa.^[21] Het is bovendien de eerste op het Europese vasteland.^[2] De tempel wordt meermaals bezocht door vooraanstaande personen. Zo bezoekt in 2012 de Indiase goeroe Sri Sri Ravi Shankar de tempel.^[22] In 2018 bezoekt de vicepresident van India, Venkaiah Naidu, samen met de Antwerpse gouverneur Cathy Berx, de tempel.^[23] De tempel wordt onder meer belicht door toonaangevende nieuwskanalen als Al Jazeera.^[24] Stijn Ledegen van het SOAR Project van de Europese Commissie noemt de beveiliging van de jaïntempel een voorbeeld voor andere gebedshuizen.^[c] In 2023 wordt de tempel opgenomen in de Canon van Vlaanderen, in het hoofdstuk De wereld in Vlaanderen.^[25]

Het is waarschijnlijk de grootste tempel in de Māru-Gurjara-stijl buiten India.^[26] Het bouwwerk is geïnspireerd op Noord-Indiase tempels uit de tiende tot de vijftiende eeuw.^[27] De wit marmeren Śvetāmbara-structuur gewijd aan Parshvanatha staat op een verhoogd terras aan de inkom. Hiernaast staan twee olifanten met afgeknipte slagtanden, als teken van vrede.^[28] De tempel heeft een centrale en twee laterale śikhara torens, muren met nissen en figurale voorstellingen, en portieken met gebeeldhouwde pilaren en vliegende bogen.^[26] De centrale toren is 25 meter hoog en uit één stuk gehouwen.^[8]

De zuilen in de tempel zijn elk uit één stuk marmer gehouwen, en worden verbonden via guirlandes. Het ronde plafond is een koepel van concentrische cirkels, bezet met lotusbloemen. In het midden bevindt zich een lotusknop die drie ton weegt. De zestien Vidyadevi staan rondom afgebeeld.^[2] Een aantal nissen in de tempel zijn voorbehouden voor Tirthankara's, met centraal Parshvanatha.^[29] De Tirthankara's zijn verdeeld over drie plaatsen, de garbha griha. In het hoofdaltaar in het midden staat een beeld van Parshvanatha, van zo'n 130 centimeter hoog. Daarnaast staat langs de ene kant het beeld van Rishabha, de eerste Tirthankara, en langs de andere kant dat van Mahavira, de 24^ste Tirthankara. Deze zijn beide 79 centimeter hoog, en alle tonen ze een Tirthankara in zittende houding en met geopende ogen.^[1] Op het plafond in de inkomhal zijn onder andere vier Yakshini te zien, en in een voorportaal Padmavati.^[2]

Het dagelijkse onderhoud van de tempel wordt uitgevoerd door zogenaamde pujārīs, vaak uit Nepal afkomstige hindoes.^[2] Ook bezoeken samaṇīs, vrouwelijke half-nonnen, regelmatig de tempel.^[30][7]

Het naast de tempel gelegen culturele centrum wordt gebouwd naar het voorbeeld van de Shrimad Rajchandra Ashram, en biedt plaats aan ongeveer 1500 mensen.^[1] Het gebouw telt twee verdiepingen, met op het gelijkvloers onder andere een bibliotheek en eetzaal, en op de eerste verdieping een meditatieruimte, waar onder andere Paryushana wordt gevierd. De vloer van deze ruimte bestaat volledig uit marmer, en wordt versierd volgens de pietra dura-techniek. Stukjes gekleurd marmer, halfedelsteen en parelmoer tonen florale figuren. Indiase arbeiders worden speciaal overgevlogen om deze vloer aan te leggen. Nog kenmerkend aan de meditatieruimte zijn de negen dubbele houten deuren in teak. Op de voor- en achterkant van elke deur zijn reliëfs aangebracht die scènes uit de levens van de Tirthankara's tonen.^[2] Naast het complex is een van de twee Antwerpse cricketvelden gelegen.^[31]

De belastingadministratie heeft jarenlang geen btw geëist op de uit India aangevoerde onderdelen waarmee de tempel is opgetrokken. Pas in 2006 merkt de fiscus het probleem op. Dit gebeurt nadat de sociale inspectie een dossier opent omtrent de bouwvakkers die een Indiase aannemer had laten overvliegen om de tempel op te bouwen. Naast de fiscale perikelen leidt getouwtrek over de bouwaanvraag in de jaren 1990, een uitgestelde levering van het marmer door de aardbeving in 2001 en de brand in de tijdelijke tempel in 2010 tot heel wat vertraging.^[13] Ook na de opening komt er nog kritiek op een illegale omheining met schrikdraad die rondom het domein wordt geplaatst.^[32]

In 2012 komt de tempel veelvuldig in de media door de zogenaamde spaghettilunch die er op 10 december 2011 plaatsvindt.^[d][33] Rechters van de Antwerpse rechtbank van eerste aanleg bezoeken de tempel, en lunchen daar met een aantal Indiase diamantairs. Gerechtelijke onderzoeken naar miljoenenfraude in de Antwerpse diamantsector zijn destijds lopende in de zaak-Monstrey, waardoor het bezoek zwaar bekritiseerd wordt. De controverse wordt aan het licht gebracht in het duidingsprogramma Panorama van de VRT.^[34] Dit heeft ertoe geleid dat de toenmalige minister van Justitie Annemie Turtelboom de deontologische code voor de magistratuur laat herbekijken.^[35] Samen met de Fortisaffaire leidt dit tot de eerste Belgische gids met een morele code voor magistraten.^[36]

• Voor de opening van de tempel vinden huwelijken van Antwerpse jaïns plaats in grote zalen in de omgeving, zoals de Nekkerhal in Mechelen.^[37]
• De in 2017 geopende en destijds grootste stripmuur van Vlaanderen toont verschillende personages uit de stripreeks Jommeke die cricket spelen voor de tempel.^[38]
• In Pairi Daiza, een dierentuin in Brugelette, opende in 2017 de enige andere Belgische jaïntempel. Zes maanden lang werken 800 beeldhouwers in India aan het bouwwerk. De plaatsing in het park vergt nogmaals zes maanden. In de tempel, die niet gebruikt wordt voor religieuze doeleinden, verblijven Sumatraanse orang-oetans.^[39]

Commons heeft media­bestanden in de categorie Jain temple in Antwerp.

• Belgisch-Indiase betrekkingen