Enkele bouwkundige begrippen die gebruikt worden om elementen in (vaak oude) gebouwen te benoemen of een aanduiding zijn voor de stijl waarin het bouwwerk (of een element daaruit) thuishoort. Voor termen in de vestingbouwkunde zie de lijst van vaktermen in de vestingbouwkunde.

aacht (aagt)

soort kruipgang bij Limburgse hoeven, die na een tiental meters uitmondt in een ruimte, waarin men rechtop kan staan en ook kan zitten.

aanzet

het punt waarop een boog of andere constructie zijn steunpunt verlaat of begint, bij een boog ook wel specifiek geboorte genoemd. Vaak zet de constructie ook aan op een kraagsteen.

aanzetsteen

de steen die aan de basis van een boog of gewelf ligt.

aanrazeren

het aanvullen met metselwerk of beton van de holten tussen de gewelfkappen.

abacus

dekplaat van het kapiteel waarop de architraaf rust.

absidiool

absis op kleine grondslag.

absis, apsis, abside, absidiool

een halfronde, of veelhoekige, nisvormige ruimte aan een basilica, kerk of kathedraal.

absiskalot

bolvormig gewelf dat de absis afsluit (¼ bol).

acanthus

versiering van kapitelen in de vorm van de bladeren van de acanthus die sierlijk krullend zijn.

accoladeboog

lage boog in de vorm van een accolade.

aedicula

afzaat

hellend bovenvlak van een horizontale lijst of aan een muurdam, meestal uit natuursteen en dienende om het hemelwater af te voeren.

agora

in de Griekse stad van de oudheid een centraal gelegen open plein, omgeven door openbare gebouwen en colonnaden, centrum van de politiek. Vgl. forum.

ajour

opengewerkt, voorzien van een netwerk van (decoratieve) openingen en spleten, met lichtdoorlating.

akropolis

de burcht van een Oud-Griekse stad, waar de belangrijkste tempels en monumenten werden gebouwd, zoals te Athene.

akroterion

in de Griekse bouwkunst een gebeeldhouwd monument op de top en aan de hoeken van een timpaan.

alternerend stelsel

het volgens een bepaalde regelmaat afwisselen van zuilen en pijlers als dragende delen binnen één gebouw.

ambo

gestoelte voor lezingen in oudchristelijke kerken.

ambulatorium

omgang van een rond gebouw; ook de kloostergang in een klooster, zie ook deambulatorium.

amfitheater

bij de Romeinen een halfrond of ovaal gebouwd theater met schuin oplopende zitplaatsen voor de bezoekers.

angelustoren

klein torentje op een kerk of kapel (vaak op de viering) of bij een klooster, waarin het klokje hangt dat het angelus klept.

antefixen

ornamentele blokjes op de horizontale daklijst van een Griekse tempel, die dienden om de uiteinden van de onderste halfronde pannen te maskeren.

anten

pilaster, die bij een Griekse of Romeinse tempel de uiteinden van de verlengde muren van de cella afsluiten; de zuilen die tussen deze uiteinden zijn geplaatst noemt men zuilen in antis.

antependium

de bekleding aan de voorkant van een altaar in de vorm van stof, hout of edelmetaal.

apsis (zie: absis)

aquaduct

een brug voor een waterloop (rivier, kanaal) of waterleiding, waarbij andere verkeersstromen onder het water door worden geleid.

arcade

rij bogendragende zuilen of pijlers, vrijstaand of blind dat wil zeggen met de muur tot een eenheid verbonden; in het laatste geval blinde arcade genoemd.

arcatuur

arcade van kleine bogen.

architraaf

het onderste dragende deel in een hoofdgestel.

archivolt

voorzijde van een boog, meestal geprofileerd of van versiering voorzien. In de romaanse en gotische architectuur komt de archivolt meestal in veelvoud, met figuraal en/of ornamenteel beeldhouwwerk voor, als omlijsting van timpanen van kerkportalen (dan ook voussure genaamd).

argon

gas dat om zijn isolerende kwaliteit tussen een dubbele beglazing zit.

atlant

pijler in de gedaante van een mannelijke figuur; heeft altijd een ondersteunende functie. Afgeleid van Atlas, die de wereldbol draagt. Zie ook: caryatide en herme.

atrium

centrale ruimte in een gebouw, oorspronkelijk in een Romeins woonhuis.

attiek (attic)

een versierde verhoging aangebracht onder een kroonlijst.

axiaalbouw

de aanleg van een gebouw of delen ervan symmetrisch ter weerszijden van een hoofd- of lengteas.

badding

een balk van naaldhout met een afmeting van ca. 65 × 165mm.

baldakijn

overhuiving boven een altaar, troon of graf. Kan rusten op zuilen of neerhangen van het plafond.

baluster

zuiltje in de vorm van een vaas, meestal aan veranda's e.d. (zie ook: balustrade).

balustrade

rij van balusters (zie aldaar) als leuning aan een balkon o.i.d.

baptisterium

bouwwerk, dikwijls gescheiden van de kerk, waarin een doopvont is geplaatst.

barbacane

vooruitgeschoven versterking ter bescherming van de kasteelingang.

barok

een bouwstijl en fase in de architectuur.

basement

het verbrede voetstuk van een kolom of pilaster.

basilica

bij de Romeinen een grote zaal voor bijeenkomsten, rechtszittingen enz. In de vroegchristelijke en latere bouwkunst een driebeukige kerk (basiliek), waarvan het middenschip met vensters boven de daken der zijbeuken uitrijst. Een pseudobasiliek is een kerk met verhoogd middenschip, echter zonder ramen.

basilicaal

als een basiliek.

basiliek

zie basilica.

bastion

vooruitgeschoven post in een verdedigingswerk voor waarneming en verdediging.

beglazing

het glas en overige materialen die nodig zijn om het glas in het kozijn te plaatsen.

belvédère

uitkijktoren of hooggelegen zomerhuis, vanwaar men een prachtig uitzicht heeft.

bêma

in vroegchristelijke kerken een verhoogd vloergedeelte, meestal in de apsis, bestemd voor de geestelijkheid. Uit de bema ontwikkelde zich het transept.

beuk

elk van de door kolommen gescheiden overlangse ruimte van een kerk (middenbeuk, zijbeuk).

bestek

omschrijving van een uit te voeren (bouw)werk.

bifora

venster gescheiden in twee delen.

blaasbalg

een motief die de tussenvariant vormt tussen een vierpas en een vierblad.

blind

geen doorgang hebbend.

blindarcade

zie arcade.

blinde boog

boog die geen opening biedt.

blindtracering

tracering die dicht is.

boerenvlechting, boerenvlechtwerk of vlechting

metselwerk loodrecht op de schuine kanten van een puntgevel.

Boheemse kap of Boheems gewelf

type gewelf.

boogfries

een fries aan een boog.

bordes

een platform dat twee steken of traparmen van een trap met elkaar verbindt waar de trap vaak van richting verandert en een verhoogd platform voor de ingang van een gebouw, bereikbaar via een aantal treden en/of een hellingbaan.

borstwering (1)

een tot borsthoogte opgetrokken verdedigingsmuur.

borstwering (2)

het muurgedeelte tussen vloer en raamkozijn, of het buitenmuurgedeelte dat boven de zolder- of dakvloer uitsteekt.

bosseren (bossering, bossage, gebosseerd)

de zichtbare stenen ruw behakt.

bouwbestek

omschrijving van een uit te voeren (bouw)werk.

bouwsteiger

werkvloer aan een bouwwerk met staanders en liggers aan het gebouw bevestigd en met ladders bereikbaar.

bouworden

stijl van onder meer zuilen en hun hoofdstel, speciaal van de vijf klassieke bouworden zoals toegepast in het oude Griekenland en Rome. De Grieken ontwikkelden de Dorische, Ionische en Korinthische orde; de Romeinen voegden hier de Toscaanse orde en het composietkapiteel aan toe. Renaissancebouwmeesters namen de Romeinse modellen over en pasten hierop vele variaties toe. Het latere classicisme hield zich strikt aan de Griekse en Romeinse voorbeelden.

breuksteen

een natuursteen van onregelmatige vorm, zoals die ongekapt of licht bewerkt uit de groeve is gebroken, of door een ontploffing is verkregen.

brise-soleil

in de architectuur vaak permanent aangebrachte schermen aan een gevel of boven de grond of een dak, om de zon te weren en het licht te temperen. Berust op dezelfde principes als de Venetiaanse jaloezieën.

brugstaven

platte staven die dienen voor bevestiging en versteviging van (glas-in-lood)ramen, vaak van ijzer, in verband met roestschade tegenwoordig van messing of brons gemaakt.

bundelpijler

een pijler met een bloemvormige gelobde doorsnede.

caisson

verdiept liggend ornamenteel paneel aan plafonds, gewelf en koepels.

caldarium

zaal met gelegenheid tot het nemen van een warmwaterbad in de Romeinse thermen.

campanile

Italiaanse naam voor een (meestal vrijstaande) klokkentoren.

cannelures

de verticale groeven in een zuilenschacht.

cartouche

door kruisversiering omlijst schild, meestal met een opschrift of heraldisch motief.

caryatide of kariatide

gebeeldhouwde vrouwenfiguur, die als ondersteuning gebruikt wordt in plaats van een zuil. Een mannelijke figuur met dezelfde functie is een atlant (zie aldaar). Zie ook herme.

cassette

zie caisson.

cella

hoofdruimte van een klassieke tempel.

centerpen

pen die men gebruikt om de bekisting tijdens het betonstorten op zijn plaats te houden

centraalbouw

symmetrische bouwaanleg rondom een (meestal denkbeeldige) verticale as.

chevet

Franse benaming voor het geheel van apsis, kooromgang en straalkapellen in een gotische kerk.

circus

in de Romeinse architectuur een langwerpig en smal bouwwerk met afgeronde einden en oplopende bankenrijen ter weerszijden rond de centrale ruimte; in Engeland de naam voor een ringvormig gebouwde reeks huizen, heden ten dage voor een rond plein, tent met een centrale piste waarin clowns en acrobaten optreden, en ook voor een knooppunt van wegen.

classicistisch

clerestorium

zie lichtbeuk.

colonnade

zuilenrij die hoofdgestel of bogen draagt. Zie ook: arcade.

colonnet

(colonne fuselée) in de ornamentkunst (bouwkunst) een kandelaar- of bastaardzuiltje.

composietzuil (composietkapiteel)

cordon

horizontale geleding of band, ook riem genoemd, in een bouwwerk vb in natuursteen

Corinthische orde

contrefort

zie: steunbeer.

contrescarp

in de vestingbouwkunde de van de vesting afgekeerde grachtboord.

courtinemuur

bij een middeleeuwse burcht de muur tussen de waltorens of bolwerken, voorzien van een weergang en borstwering.

crypte

cyclopische muur

in de prehistorische (Griekse) bouwkunst muurwerk van opeengestapelde grote en onregelmatige keien zonder metselverband.

dag

de ruimte aan de binnenzijde van een wandopening.

dagkant

de zijde van de dag loodrecht op de wand

dagmaat

de binnenwerkse maat van een wandopening, ook wel dagzijde of dagvlak.

dakstoel

een constructie om een dak te ondersteunen, haaks op het te ondersteunen dakvlak.

dakruiter

het torentje op de nok van een gebouw.

deambulatorium

kooromgang in een romaanse kerk.

deelzuiltje

zuil die vensteropening in twee delen verdeelt.

diagonaalrib of diagonaalboog

een diagonaal lopend gewelfrib of graat.

diamantgewelf

een type gewelf.

diamantkop

piramidevormige versiering

dilatatievoeg

een voegconstructie die het mogelijk maakt, dat verschillende onderdelen van een gebouw onafhankelijk van elkaar kunnen krimpen, uitzetten of zakken.

doksaal

is een houten of stenen wand die het schip scheidt van het priesterkoor, niet te verwarren met oksaal

domotica

ook wel huisautomatisering of smart homes genoemd, is de toepassing van elektronica en huisnetwerken ten behoeve van de automatisering van processen in en om een woning, een kantoor of een klein bedrijf.

donjon

middeleeuwse woontoren ter verdediging van een burcht

dorische orde

de oudste van de drie Griekse bouworden.

dorpel

de horizontale onder- of bovenregel van een kozijn of raamwerk

draadnagel

een machinaal vervaardigde spijker van getrokken staaldraad met opgestuikte kop.

drieblad

motief van drie cirkels met puntige uiteinden die als geheel omsloten is.

driebladboog

boog gebaseerd op een drieblad.

drielob

motief van drie cirkels met open onderkant.

drielobbige hoefijzerboog

boogtype met drielob en hoefijzervorm in een.

drielobboog

boogtype met drielob als vorm.

driepas

motief van drie cirkels die geheel omsloten is.

driesnuit

motief van drie visblazen in een cirkel.

druppel

een visblaas zonder toten

dwarsbalk

balk in een balklaag die dwars of haaks tussen twee andere balken loopt

eclecticisme

samengestelde stijl, bestaande uit elementen van ten minste twee verschillende stijlperioden

echinus

convex of ovaal stenen kussen onder de abacus van een Dorisch kapiteel

eierlijst

bol lijstwerk met decoratie van afwisselend eivormen en pijlpunten

email cloisonné

empirestijl

stijlperiode ontworpen door en voor Napoleon Bonaparte

entablement of hoofdgestel

het horizontale bouwdeel boven de zuilenrijen van de klassieke architectuur. Het bestaat uit architraaf, fries en kroonlijst.

entasis

lichte bolling van het profiel van een zuil

epitaaf

exedra

een halfronde nis of uitbouw.

ezelsrug

gemetselde afwaterende muurafdekking.

ezelsrugboog

een boog bestaande uit twee gelijkvormige boogdelen die licht- en uitgezwenkt zijn en die bij de ontmoeting een spits vormen, komt voor in een pinakel als een soort 'bekroning' of 'afsluiting' boven een venster of casement.

fasciae

geleding van een Ionische of Korinthische architraaf, bestaande uit twee of drie onversierde horizontale banden

festoen

flamboyant

decoratieve laatgotische stijl, gekenmerkt door ojiefbogen en vloeiende lijnen (in Engeland: Curvilinear style)

Florentijnse boog

een type boog waarbij de binnenwelflijn en de buitenwelflijn niet concentrisch verlopen.

formeel

tijdelijke ondersteuningsconstructie voor het metselen van bogen en gewelven

fries

middelste deel van een entablement tussen de architraaf en de kroonlijst, soms gedecoreerd met een figurenreliëf

fronton

bekroning van een gevel, ingang, of venster, in de vorm van een driehoek, boog of een afgeleide vorm van deze.

gargouille

waterspuwer in de vorm van een demonische dierfiguur aan (Franse) gotische kathedralen

gebint

een portaalvormige houten draagconstructie in een boerderij

geboorte

het punt waar een boogconstructie aansluit op de loodrechte dagkanten van de muuropening

geheng

scharnierend smeedwerk

geleding

verticaal op elkaar volgende leden of onderdelen

gestileerd bladwerkkapiteel

een type bladwerkkapiteel

getoogd

een muuropening met gebogen vorm met hoeken

getoogde strek

een strek met getoogde vorm

getordeerd

een gedraaide vorm

gevel

gedeelte van het gebouw dat van buitenaf zichtbaar is, uitgezonderd het dak

gewelf

gebogen schaalvormige bouwconstructie

gewelfkap

een gewelf één rechte of gebogen veld waaruit een gewelf is opgebouwd

gewelfrib

de ribbe van een ribgewelf

gewelfsleutel

een sluitsteen met specifieke functie voor kruisgewelven

gordelboog

een boog tussen twee gewelfvlakken in, loodrecht op de muren waartussen het gewelf is gespannen

gording

houten ligger of balk, aangebracht in de lengterichting van een kap, waarvan twee zijden evenwijdig zijn aan het te dragen dakvlak

gotiek

een bouwstijl uit de Middeleeuwen

graatgewelf

gewelf dat bestaat uit graten

Grieks kruis

kruis waarvan de vier armen gelijke lengte hebben

grondwerk

voorbereiding van ondergrond van het bouwwerk

hagioscoop

een opening lager dan de overige vensters in een kerk of kathedraal.

hallenkerk

gotisch kerktype, waarbij de hoogtes van het middenschip en de zijbeuken gelijk zijn

hart

een visblaas met één toot

helmteken

voor een geslacht/familie kenmerkend teken op een helm.

herme

taps toelopende kolom of pilaster die uitloopt in een kop of buste van Hermes, kleinzoon van Atlas. Zie ook: Kariatide en atlant.

hoefijzerboog

type boog met hoefijzervorm.

hoekkeper

constructie-onderdeel op de uitwendige aansluiting tussen twee dakschilden, voor zover niet horizontaal.

hogel

een gebeeldhouwd gotisch ornament ter versiering van pinakels, daklijsten.

hol en bol gebogen driehoek

een motief als onderdeel van tracering.

hoofdgestel

een breed, horizontaal lijstwerk voornamelijk uit de Griekse en Romeinse bouwkunst.

hoogzaal

zie oksaal

iconisch kapiteel

icoon

impost

In Antis

term waarmee een porticus wordt aangeduid die in één lijn ligt met de flankerende muurdelen (anten)

Inboeten

het vervangen van metselwerk, natuursteen of glas, op een plek waar het oorspronkelijke werk kapot is

Ionische orde

jugendstil

kalenderen

tellen van het aantal slagen met een heiblok dat nodig is om een heipaal een bepaalde afstand te laten zakken.

kalf

horizontale tussendorpel in een kozijn, tussen deur of raam en het glasvlak of raam erboven

kandelaber

grote kaarsenstandaard of houder van een olielamp met een driedelige voet.

kapiteel

bekroning van een zuil, pijler of pilaster, vaak voorzien van beeldhouwwerk.

kathedraal

of dom, is de kerk waar de bisschop zetelt.

keizerlijke trap

een staatsietrap met een dubbel uitgevoerde onderste of bovenste steek

kelkkapiteel

een type bladkapiteel.

keper

een bepaalde rib van een dak.

keperboog

overwelving in driehoeksvorm.

kilkeper

constructieonderdeel op inwendige hoek tussen twee dakschilden.

kim

aansluiting tussen wand en vloer.

knobbelkapiteel

een type kapiteel.

knopkapiteel of knoppenkapiteel

een type bladkapiteel.

knorrenkapiteel

een type kapiteel

koekoek

bepaalde kelder- of dakconstructie voor daglichttoetreding en/of ventilatie

koor

ruimte in een kerk waar zich het hoofdaltaar bevindt.

koorgestoelte

een rij zitplaatsen tegen de zijwanden van het koor van een kerk of kathedraal.

koorsluiting

koortoren

Korinthische orde

kozijn

omranding van een of meer glasvlakken, ramen, deuren of een combinatie hiervan.

kraagsteen

uit het muurwerk kragend element waar andere bouwdelen op rusten

kroonlijst

lijstwerk dat een entablement bekroont

kruisbloem

gebeeldhouwd versieringselement in de vorm van een kruis, als bekroning van pinakels etc.

kruisdak

dakconstructie waarbij twee snijdende daken elkaar kruisen

kruisribgewelf

gewelf met vierhoekige of vierkante plattegrond, waarvan de gewelfkappen steunen op een stelsel van diagonale, dwars-en langsribben; deze gewelfvorm is de basis van de gotische bouwwijze

kruisgraatgewelf

gewelf dat ontstaat waar twee tongewelven elkaar loodrecht snijden.

kruising

plaats in een kerk of kathedraal waar het schip en de dwarstransepten elkaar kruisen, ook wel viering genoemd.

kruiskozijn

kruisverband

bepaald type metselverband

krulkapiteel

een type kapiteel van de klassieke bouwkunst.

kussenkapiteel

een type kapiteel in Griekse bouwkunst.

kwast

onregelmatigheid in hout op de plaats waar een zijtak in de dikker wordende boom is opgenomen.

lancetboog

smallere spitsboog.

laddervenster

venstertype met een horizontale onderverdeling van roeden die doet denken aan de sporten van een ladder.

lantaarn

een opengewerkte bekroning van een grote koepel of een toren.

latei

een draagconstructie om belastingen boven wanddoorbrekingen op te vangen.

lessenaarsdak

een dakvorm met slechts één hellend dakvlak.

lierne

decoratieve rib in een gotisch gewelf, die niet uit de muur voorkomt en de middensluitsteen niet raakt.

liseen

verticale, naar voren springende stroken zonder voetstuk of bekroning.

loggia

een open ruimte of galerij, door kolommen gedragen, in huidige betekenis: een open ruimte achter het gevelvlak, meestal op de verdieping.

loofwerk

een doorlopend ornament dat voorzien is van florale motieven

luchtboog

bogen voor het overbrengen van horizontale krachten (spatkracht), van het bouwwerk naar de verticale steunberen.

lunet

steekkap, die ontstaat door de haakse doorsnijding van een tongewelf door een lager tongewelf en wordt beëindigd door een halfronde opening

maaswerk

decoratieve vulling van bijvoorbeeld een Gotisch venster, kan zijn uitgevoerd in metselwerk of in natuursteen, ook genoemd tracering.

makelaar

Verticale balk in een spant voor het ondersteunen van de nokgording en het samenbrengen van de twee spantbenen.

melkmeisje

Een deurkozijn met aan beide zijden een smal raam op een borstwering. (Ook wel: schouderkozijn)

meneel

zie montant.

metoop of metope

metselen

stenen met specie tegen en op elkaar leggen.

moneel

zie montant.

monofora

een venster met slechts één opening, gebruik in context met bifora, trifora en polifora.

montant

geprofileerde verticale onderverdeling van een (kerk)raam, kan zijn uitgevoerd in metselwerk of in natuursteen.

motief

narthex

portaal voor het schip en de zijbeuken van een middeleeuwse kerk.

negblok of neggenblok

negge of neg

zichtbare muurgedeelte bij een kozijnopening, dwars op het gevelvlak, aan de buitenzijde vroeger vaak afgeschuind of geprofileerd.

netgewelf

een gewelf met vele, elkaar kruisende ribben.

neut

het onderste deel van een kozijnstijl, vroeger meestal uitgevoerd in hardsteen, tegenwoordig ook vaak van composiet, ook kunststeen genoemd

oksaal

ook wel orgelgalerij of zangkoor genoemd, is een balkon aan de westzijde van het schip van een kerk voor het koor of het orgel, nu synoniem van doksaal omdat deze uit vele kerken zijn verdwenen

opstand

afbeelding van de voorgevel van een gebouw

orde

stijl van onder meer zuilen en hun hoofdstel, speciaal van de vijf klassieke bouworden zoals toegepast in het oude Griekenland en Rome. De Grieken ontwikkelden de Dorische, Ionische en Korinthische orde; de Romeinen voegden hier de Toscaanse orde en het composietkapiteel aan toe. Renaissancebouwmeesters namen de Romeinse modellen over en pasten hierop vele variaties toe. Het latere classicisme hield zich strikt aan de Griekse en Romeinse voorbeelden.

overkluizing

het dichten van een gracht of sloot door er een "dak" op te bouwen en het wateroppervlak wel toegankelijk te laten

overstek

een gedeelte van een bouwwerk dat ten opzichte van het onderliggende deel vooruitsteekt.

oranjerie

koude kas of aanbouw aan het huis (met vensters op het zuiden) om niet-winterharde gewassen in te laten overwinteren.

pandhof

binnenplaats omgeven door een kloostergang.

palmet

ornament in de vorm van een gestileerd palmblad.

peerspits

een dakbekroning in de vorm van een peer.

Pendentief

boldriehoek of holle gewelfzwik die de hoeken van een vierkante of veelhoekige ruimte verbindt met een ronde koepel

pijler

pilaar; hoekige (soms ook ronde of samengestelde), vrijstaande ondersteuning van een boog, een hoofdgestel etc. Zie ook zuil.

pilaster

een vooral in de gevelarchitectuur van de renaissance en barok toegepaste vierkante of halfronde halfzuil in het muurwerk, voorzien van een basement en een kapiteel.

pinakel

spits toelopende bekroning in de vorm van een gotisch torentje.

piscina

reinigingsbekken soms in een nis, gebruikt voor de erediensten in kerken.

plint

voetplaat.

polychromeren

met vele kleuren beschilderd (bijvoorbeeld beelden).

polifora

een venster gescheiden in meerdere delen.

porring, pijl of steek

de afstand tussen het hoogste punt van een segmentboog (binnenbooglijn) en de lijn die de geboorten van de boog verbindt.

porringpunt

het (denkbeeldig) punt waar de voegen tussen de boogstenen (bak- of natuursteen) bij bepaalde boogconstructies op gericht zijn.

pseudo-basiliek

basiliek zonder vensters in de hoofdbeuk.

pseudotransept

een transept met lagere zijarmen dan het middenschip.

renaissance

stijlperiode in de 15e en 16e eeuw, gekenmerkt door o.a. realisme en klassieke motieven.

retabel

bovenbouw van een altaar.

rib van een gewelf (gewelfrib)

stenen strook tegen de onderzijde van een gewelf, die ofwel om louter esthetische ofwel om esthetische alsook functionele redenen is aangebracht.

ribgewelf

een gewelf dat opgebouwd is uit ribben.

risaliet

een gedeelte van de gevel dat over de gehele hoogte vooruitspringt.

rocaille

een schelpmotief in rococo-interieurs.

rococo

stijlperiode uit de 18e eeuw, gekenmerkt o.a. door een overwoekering van het ornament.

rolwerk

soort ornamentiek die in gekrulde vormen uitloopt.

romaans

uit de periode van de romaanse stijl (omstreeks 1000/1250), die wat de kerkbouw betreft gekenmerkt wordt door kubusachtige ruimten met rondbogen, tongewelven en dikke muren.

romaans kapiteel

type kapitelen uit de romaanse architectuur.

rondboog

een boog die een halve cirkel beschrijft.

rondboogvenster

een venster in de vorm van een rondboog.

ronde pas

een motief in een tracering.

ruiter (bouwkunde) of nokruiter

een verticaal gestelde plank over de volle lengte van de nok ter ondersteuning van de nokvorsten.

rustica

ruw blokwerk in de sokkel van de gevels van gebouwen, in de omlijsting van poorten of in cordons.

schacht

het gedeelte van een zuil dat zich tussen basement en kapiteel bevindt.

schalk

colonnet of halfzuil als flandering van een pijler.

scheiboog

boog in een kerk die de middenbeuk scheidt van de zijbeuken.

schip

de ruimte van een kerk of kathedraal rondom het spreekgestoelte.

schouderkozijn

zie melkmeisje.

scotia

het holle deel van de voet van meestal een zuil

sluiting

zie koorsluiting.

sluitsteen

middelste steen van een gemetselde boog, vaak in natuursteen uitgevoerd.

sokkel

een blok steen dat het onderste deel vormt van een zuil of beeld.

souterrain

een verdieping die gedeeltelijk onder het maaiveld ligt

spaarveld

uitsparing of verdiept gedeelte in de dikte van een muurveld.

spant

een houten of stalen constructie ter ondersteuning van de gordingen en het dakbeschot.

specie

mengsel van zand, water en cement om in de bouw te gebruiken, bijvoorbeeld bij metselen.

steekkap

klein gewelf of kapconstructie dat in een groter gewelf of kap insnijdt.

spitsboog

een boogvorm van twee symmetrische cirkeldelen die elkaar in de top snijden.

spitsboogvenster

een venster met aan de bovenzijde de vorm van een spitsboog.

spitstongewelf

een spitsboogvormig tongewelf.

steek

een ononderbroken opeenvolging van ten minste drie treden bij een rechte trap.

stergewelf

gewelf in de vorm van een ster.

steunbeer

ver uitstekende muurdam of verzwaring om horizontale krachten te verdelen in het metselwerk.

straalgewelf

gewelf boven een veelhoekig vlak.

stootvoeg

verticale voeg tussen twee metselstenen in muurwerk; de open variant heet een open stootvoeg

straalkapel

kapel (straalvormig) aangebouwd aan het koor of de kooromgang van een kerk.

stylobaat

de vloer waarop bijvoorbeeld zuilen geplaatst worden.

tamboer

ringvormige of veelhoekige onderbouw waarop een koepel rust.

T-dak

dakconstructie waarbij de nokken van twee kappen een T-vorm hebben.

teerlingkapiteel

een type kapiteel.

tektonisch kapiteel

een type kapiteel.

terracotta

(Latijn: gebakken aarde) ongeglazuurd aardewerk.

tierceron

rib in een gotisch gewelf tussen gordel- en kruisribben.

timpaan (ook tympaan)

driehoekige gevelplaat, vaak op zuilen geplaatst of boven vensters.

tongewelf

bepaalde tunnelvormige gewelven waarbij met name de boogvorm over de gehele lengte hetzelfde is.

toot

scherpe punt als gevolg van niet complete cirkels in maaswerk van sierlijke vensters.

tootboog

een boogconstructie met toten.

Toscaanse orde

uit de Romeinse bouwkunst afkomstige orde, vergelijkbaar met de Dorische orde uit de Griekse bouwkunst. De Toscaanse orde is te herkennen aan het gebruik van gladde zuilen.

tracering

decoratieve vulling van bijvoorbeeld een Gotisch venster, kan zijn uitgevoerd in metselwerk of in natuursteen, ook genoemd maaswerk.

Trasraam

Een trasraam of cementraam is het gedeelte van een gemetselde muur van gewoonlijk 5 à 6 lagen onder tot 5 à 6 lagen boven het maaiveld.

transept

dwarsschip, dwarspand van bijvoorbeeld een kerk.

transeptsluiting

het uiteinde van de beide dwarsarmen van het transept.

travee

ruimte-eenheid, die beantwoordt aan één venster, boog of gewelf.

trekplaten

trifora

venster gescheiden in drie delen.

triforium

loopgang tussen de scheibogen en de vensters van de hoofdbeuk. Ook een in de muur uitgespaarde doorgang tussen de arcade van een schip en de hoge ramenreeks, of tussen de galerij en de hoge ramenreeks. Het is naar het schip toe met arcaden geopend. Er kunnen ook alleen maar blindarcaden zijn, waarachter geen doorgang loopt. Sommige schrijvers noemen de galerij een triforium.

triglief

triomfboog

boog tussen het schip of de viering van een kerk en het koorgedeelte.

trullo

Zuid-Italiaans bouwwerk met kegelvormig dak.

tweesnuit

motief van twee visblazen in een cirkel.

typologie

leer van de indeling van gebouwen in soorten met gemeenschappelijke eigenschappen

uitkraging

een in metselwerk geleidelijk verlopende overstek.

uitzetraam

aan bovenzijde scharnierend raampje

veelpas

motief van meerdere cirkels die geheel omsloten is.

verjongen

naar boven toe taps toelopen van een kolom, gedenknaald of kerktoren.

vide

een open ruimte die over twee of meerdere verdiepingen doorgaat.

viering

het gedeelte van een kerk of kathedraal waar dwars- en langsschip elkaar kruisen. Wordt ook wel kruising genoemd.

vieringtoren

Vaak wordt de viering bekroond met een vieringtoren. Als het gewelf wordt open gemaakt kan het daglicht via de ramen van de toren in het interieur van de kerk binnendringen.

vierblad

motief van vier cirkels met puntige uiteinden die als geheel omsloten is.

vierpas

motief van vier cirkels die geheel omsloten is.

viersnuit

motief van vier visblazen in een cirkel.

vijfsnuit

motief van vijf visblazen in een cirkel.

visblaas

sierlijk motief van een ronde tracering die aan een kant puntig toeloopt.

vlechting

zie boerenvlechting.

vleugel

deel van een gebouw, zijlings aangebracht aan een hoofdgebouw.^[1]

vleugeldeur

twee deuren die tegen elkaar sluiten.

vliering

de ruimte boven de hanenbalk van een dakconstructie.

vlinder

hulpmiddel bij het uitzetten en metselen van een ellipsboog

vlucht

het geheel tussen de twee niveaus bij een trap die onderbroken wordt door bordessen en op vlucht bouwen: een gevel bewust uit het lood zetten.

voluut

spiraal- krul- of kruisvormige versiering, veelal gebruikt ter versiering van kapitelen in de Griekse bouwkunst. Ook op topgevels.

voluutkapiteel

een type kapiteel van de klassieke bouwkunst.

vorkmontant of vorktracering

tracering met Y-vorm.

waaierboog

boog bestaande uit verschillende kleine cirkelvormige segmenten.

wenkbrauw

uitkragende decoratieve band aan de bovenzijde van een deur of venster in metselwerk of gepleisterd.

welfsel

halfrond metselwerk tussen de dragende balken van een plafond. Aan de bovenkant van de welfsels kan men dan een vloer leggen met een grote draagkracht. Aan de onderzijde worden de welfsels soms bedekt met hardboard of gipsplaten. De welfsels worden dan "holle welfsels". Hetzelfde principe op grotere schaal toegepast creëert een gewelf.

In Vlaanderen is welfsel een ander woord voor vloerelement.^[2]

westwerk

versterkt torenachtig blok ten westen van het schip van een kerk in de romaanse architectuur. Vaak bevat dit gedeelte een westkoor.

zaalkerk

eenbeukig, rechthoekig kerkgebouw.

zadeldak

opgaand dak met twee schuine zijden of dakvlakken.

zuil

kolom of drager gevormd door een schacht met een ronde doorsnede, die meestal wordt gedragen door een basement en bekroond door een kapiteel.

zijbeuk

evenwijdige ruimte aan weerszijden van het schip van een kerk, wordt/werd veel gebruikt voor processies in de kerk, vaak bevinden zich hier kapelletjes, en ook kan men hier vaak de kruiswegstaties aantreffen.

zolder

de bovenste verdieping direct onder het dak van een gebouw.

• Archipedia
• Verzamelde bouwkundige termen door J. de Vree

• Edward J. Haslinghuis en H. Janse, Bouwkundige termen. Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie, 2005, ISBN 9789059970335