Sint-Nicolaaskapel
Plaats	Nijmegen
Gewijd aan	Nicolaas van Myra
Coördinaten	51° 51′ NB, 5° 52′ OL
Gebouwd in	ca. 1000
Monumentnummer	31192
Architectuur
Stijlperiode	Romaans
Portaal    Christendom

De Sint-Nicolaaskapel, ook wel Valkhofkapel of Karolingische kapel genoemd, in Nijmegen is een kapel op het Valkhof, een heuvel in het centrum van Nijmegen die al in gebruik was door de Bataven aan het begin van de jaartelling. Karel de Grote liet op deze heuvel in de achtste eeuw een palts bouwen, die in de eeuwen daarna werd uitgebreid. De huidige kapel dateert van ca. 1000. Er werd bij de bouw gebruik gemaakt van de resten van de paleiskapel van Karel de Grote. Vanwege de overeenkomsten met de Akense paltskapel werd de ouderdom van de Valkhofkapel lange tijd veel te hoog geschat; de kapel zou uit de achtste eeuw dateren en daarmee veruit het oudste gebouw van Nederland zijn geweest. Het gebouw is in 1973 opgenomen in het rijksmonumentenregister.

De paltskapel van Karel de Grote te Aken, nu deel van de Dom van Aken, diende als voorbeeld bij de bouw, wat te zien is aan de bijzondere zestienhoekige vorm. In het midden van de kapel bevindt zich een open achtzijdige ruimte. De kapel is de enige nog bestaande romaanse centraalbouw in Nederland. Het idee dat de St.-Nicolaaskapel in Nijmegen nog een Karolingische kern bezit, lijkt achterhaald.^[1] Het muurwerk aan de buitenkant van de kapel is enkele malen gewijzigd, terwijl de achtzijdige kern van het gebouw werd verhoogd met een verdedigingstoren.

Over de datering en oorsprong van dit gebouw verschillen de meningen. Sommige bronnen noemen Theophanu van Essen als stichteres van de kapel, die zij gesticht zou hebben ter herinnering aan haar grootmoeder en naamgenote, keizerin Theophanu, die te Nijmegen was overleden en een groot vereerder van de heilige Nicolaas van Myra zou zijn geweest. Een theorie uit 2014 stelt dat de kapel gebouwd zou zijn rond 996, onder Otto III.^[2] Hij zou deze hebben gebouwd voor zijn moeder, keizerin Theophanu, die op het Valkhof gestorven is maar begraven in Keulen.^[3] Waarschijnlijker is de periode waarin veel kerken in romaanse stijl verrezen: circa 1030 dan wel kort voor 1047, het jaar waarin een brand op de Valkhofheuvel woedde en de bovenbouw van de Sint-Nicolaaskapel beschadigd raakte.^[4]

Op het Valkhof bevinden zich ook nog de resten van de apsis van de Sint-Maartenskapel (Barbarossa-ruïne), gebouwd in de 12e eeuw.

De kapel wordt onder andere gebruikt door de Grieks-orthodoxe Kerk, exposities en literaire voordrachten. Sinds 2010 worden er tijdens de Vierdaagseweek onder de naam 'kapelsessies' kleinschalige muzikale optredens opgenomen.

In Madurodam staat een 1:25 schaalmodel van de Sint-Nicolaaskapel.

Zie de categorie Sint Nicolaaskapel (Nijmegen) van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.