Balans of evenwicht is het principe dat op Wikipedia elk onderwerp evenwichtig beschreven dient te worden. Er zijn twee kanten aan. Extern evenwicht betekent dat het artikel als geheel een getrouwe weergave vormt van het besproken onderwerp. Intern evenwicht betekent dat de delen van het artikel in juiste verhouding tot elkaar staan. Die juiste verhouding heeft veel te maken met de beschreven werkelijkheid. Extern en intern evenwicht zijn dan ook met elkaar verweven.

Het doel van Wikipedia is het maken van een encyclopedie, een overzichtelijk naslagwerk.

De lezer die een encyclopedie opent en naar een artikel zoekt, zoekt allereerst op titel. Hij verwacht dat de titel aangeeft waar het artikel over zal gaan en dat dit artikel hem vervolgens adequaat informeert.

• Aan zijn informatievraag moet worden voldaan: na lezing moet hij een helder overzicht van en inzicht in het onderwerp hebben gekregen.
• Het verschil tussen hoofdzaken en bijzaken moet duidelijk zijn.
• Hij mag niet afgeleid worden door irrelevante zaken die het onderwerp slechts zijdelings of in het geheel niet raken.
• Ten slotte is een artikel pas evenwichtig als het “met één stem” geschreven is. Ook al werken in ons project velen samen, de optiek die in een artikel wordt gekozen moet eenduidig zijn.

De beschrijving hierboven van de informatievraag omvat drie externe eisen: correcte titel, volledigheid en noodzakelijkheid.

De titel dient inhoudelijk juist te zijn: hij schept een verwachting; hij vormt een eerste aankondiging van waar het artikel over gaat. Anderzijds dient de inhoud van het artikel daadwerkelijk bij die titel aan te sluiten.

Bijvoorbeeld

De titel van een artikel luidt Alcohol. De lezer mag dan een bespreking van de stof verwachten. Het artikel dient daarentegen niet over alcoholisme te gaan.

Een onderwerp kent doorgaans vele aspecten. Enerzijds zijn die feitelijk: de relevante eigenschappen van het onderwerp moeten alle aan bod komen. Anderzijds zijn die normatief: vele onderwerpen roepen immers maatschappelijke standpunten en visies op, voor en tegen, enerzijds-anderzijds.

Bijvoorbeeld

In het artikel over alcohol moeten de feitelijke eigenschappen “chemische samenstelling”, “klinisch gebruik”, “roesverwekkende werking” alle aan bod komen – onder meer. De maatschappelijke wensen “vrije verkoopbaarheid” en “bescherming van de jeugd” kunnen ook relevant zijn.

Volledigheid betekent niet dat elk detail even uitgebreid moet worden besproken, of dat alle details aan bod komen. Dat zou een artikel grenzeloos maken, hoofdzaken en bijzaken zouden dooreen gaan lopen. Over sommige onderwerpen zijn boekenkasten vol encyclopedische kennis geschreven, en al die kennis past niet in een enkel artikel. Het artikel is een model van de werkelijkheid, een maquette. Zou je die hele werkelijkheid willen beschrijven, schaal 1:1, dan kun je de lezer net zo goed naar “de werkelijkheid” verwijzen. De encyclopedie is dan niet langer bruikbaar.

Bijvoorbeeld

Er valt nog over te strijden of de oxidatie van alcohol in een algemene encyclopedie in het artikel Alcohol thuishoort. Maar de vorming van alkylhaliden en van alkylsulfonaten bespreken, dat gaat te ver. Het criterium van de noodzakelijkheid wordt dan geschonden.

Een encyclopedie maakt keuzes: alleen de belangrijkste aspecten van een onderwerp komen aan bod in het artikel over dat onderwerp zelf. Uitgebreider informatie is (mits zij natuurlijk encyclopedisch is) welkom op Wikipedia, maar hoort thuis in de subartikelen van het onderwerp. Wat in het ene artikel relevant is, hoeft dat nog niet te zijn in het andere.

In de beschrijving van de “informatievraag” hierboven zitten ook drie interne eisen verborgen: consistentie, optiek en prioritering.

De consistentie is de interne samenhang van een artikel. Een artikel is alleen dan consistent als het zichzelf niet tegenspreekt. Dat gevaar is groter dan bij sommige andere teksten, doordat aan een Wikipedia-artikel nu eenmaal meer mensen meewerken. En toevoeging dient rekening te houden met wat er in het artikel al stond, moet dat bestaande niet tegenspreken maar het ook niet nog eens herhalen. De opbouw van het stuk mag ook door toevoegingen niet worden doorbroken; er dient een consistente gedachtelijn te zijn.

Bijvoorbeeld

In een artikel staat dat het kabinet aan grote spanningen onderhevig was omtrent de toekomst van de sociale voorzieningen. Verderop is toegevoegd dat het heftig streed over een bancaire-crisismaatregel. Ten slotte kwam het kabinet ten val.
Van elkaar geïsoleerd scheppen deze drie mededelingen slechts verwarring. Terecht vraagt de lezer: “Hoe zat het nou?” Kwam het kabinet ten val door verschillen van inzicht rond de sociale voorzieningen of rond het financieel beleid? Of was er nog een geheel andere oorzaak?
Hier moeten verbanden worden gelegd, en moet worden aangegeven wat wél de oorzaak van de val was, wat niet. Anders is de tekst suggestief maar juist niet verhelderend.

Aan correcties kan een iets andere eis worden gesteld. Zij dienen zodanig te worden aangebracht dat het hele artikel een eenheid blijft. Interne verwijzingen kunnen worden veranderd, de spelling dient consequent te blijven, het verband tussen de paragrafen en alinea’s moet logisch en natuurlijk zijn.

Maar consistentie betekent niet alleen interne coherentie. De tekst moet ook bieden wat de titel belooft: er dient een logische en inhoudelijke samenhang te zijn tussen titel en tekst.

Bijvoorbeeld

Alcohol is geen alcoholisme; dat is een extern criterium. In dit geval hoort daar een intern criterium bij: namelijk dat de tekst dan ook moet gaan over wat alcohol wél is; samenhang tussen titel en tekst. Hier grijpen externe en interne criteria ineen.

Artikelen dienen niet alleen neutraal te worden beschreven; dat is zeker zo, maar daarmee is de optiek nog niet eenduidig vastgelegd. Je kunt een onderwerp historisch benaderen of sociologisch. Je kunt een kunstvoorwerp beschrijven of de kritische opvattingen omtrent dat kunstvoorwerp weergeven. Al deze optieken zijn gerechtvaardigd, maar je moet je er als schrijver wel rekenschap van geven welke optiek je kiest. Anders stort je je halsoverkop in je beschrijving, negeer je je eigen blinde vlekken en benadruk je sommige deelaspecten ten koste van andere deelaspecten.

Bijvoorbeeld

Je kunt een taal synchroon bespreken; dan leg je de verbanden, regelmatigheden en verschillen bloot in de taal zoals die nu gesproken en geschreven wordt. Maar je kunt ook kiezen voor een diachrone optiek; dan beschrijf je de taal in haar historische ontwikkeling. Je kunt ervoor kiezen beide te doen – het zal van de omvang van je stof afhangen of dat in één artikel kan.

Een artikel kan dus gezien worden als een schema, een model of maquette van de werkelijkheid. De overzichtelijkheid gebiedt dat je de hoofdzaken meer ruimte geeft dan de bijzaken, en dat je sommige aspecten zelfs helemaal weglaat. Soms verdient een deelaspect een apart artikel, soms ook niet: er bestaan details die zo specialistisch zijn dat ze niet in een encyclopedie thuishoren. De lezer die een nadere bespreking zoekt, dient dan een meer gespecialiseerd naslagwerk te raadplegen. De lezer echter die een algemene, globale bespreking wenst, wordt nu niet afgeschrikt door details die hem het zicht op het onderwerp benemen.

Bijvoorbeeld

In een artikel over de Engelse taal wordt een zin gewijd aan het regelmatig meervoud; dat kun je uitspreken als [s], als [z] of als [iz]. Deze opsomming is kort, en dat is terecht, want je schrijft geen grammatica. Als je nu echter een lijst van uitzonderingen toevoegt, woord voor woord, dan ontstaat er wildgroei. De hoofdregel geldt in 99% van de gevallen, maar is kort beschreven; de uitzonderingen vormen een heel blok. Dat moet veel korter, het is geen goede prioritering; het evenwicht is zoek.

Bijvoorbeeld

De Nederlandse gemeente Ermelo ontstond in 1972. Dit is een encyclopedisch feit in het artikel over die gemeente. Het hoort echter niet thuis in het artikel over de geschiedenis van Nederland, maar kan weer wel worden toegevoegd in een artikel over gemeentelijke indeling van de provincie Gelderland.

Er is nog een andere manier waardoor je een artikel uit zijn evenwicht kunt trekken, en die manier is helaas heel verleidelijk: het geven van talloze voorbeelden of anekdotes. Die kunnen gemakkelijk het zicht op de hoofdzaak belemmeren. Ze kunnen een artikel zelfs een afgerond aanzien geven (het is immers een uitgebreid artikel geworden), terwijl dat artikel wellicht toch onvolledig is (wezenlijker informatie ontbreekt dan).

Bijvoorbeeld

Een artikel over het taalverschijnsel contaminatie legt kort uit waarom het hier gaat: twee zegswijzen of uitdrukkingen worden dooreen gehaald, zodanig dat de resulterende uiting een vermenging is van beide. Nu volgt een groot aantal bekende en minder bekende voorbeelden; vele komen uit schoolboekjes of leiden in de taalgemeenschap een eigen leven. De lijst wordt steeds langer; iedereen kan er immers aan toevoegen, en velen hebben wel een ander voorbeeld paraat.
Een aantal hoofdzaken is echter juist níét besproken: komt contaminatie ook in andere talen voor? Is er psycholinguïstisch onderzoek naar gedaan? Zijn er vergelijkbare verschijnselen op andere taalniveaus? Is er een stadium in de taalontwikkeling waarin de contaminatie algemeen wordt aanvaard?
Het artikel wordt steeds langer door de voorbeelden, maar het evenwicht is zoek.

Om een artikel evenwichtig te kunnen schrijven, heb je twee belangrijke hulpmiddelen: bronnen en een plan.

Het juist gebruik van bronnen is een onderwerp apart, waaraan dan ook een aparte projectpagina is gewijd. Daarnaast dient informatie correct te zijn, de bron betrouwbaar; ook daarvoor is een opzichzelfstaande projectpagina.

Maar op dit moment gaat het vooral om het evenwicht tussen die bronnen. De balans in de inhoud van Wikipedia mag niet afwijken van wat gebruikelijk is in de bronnen. Zeker in geval van twijfel bepaal je het evenwicht door de relevante bronnen over je onderwerp naast elkaar te leggen. Bronnen kunnen dezelfde optiek hanteren, en dat wekt vertrouwen; maar die optiek kan ook heel verschillend zijn, zelfs bij betrouwbare bronnen. Zij kunnen elkaar aanvullen of elkaar tegenspreken. Kies ook hiertussen het evenwicht, en doe alle bronnen recht naar hun belangrijkheid.

In de praktijk zal blijken dat dit lastig is, met name bij algemene of controversiële onderwerpen. Juist dergelijke onderwerpen worden immers vaak vanuit meerdere gezichtspunten beschreven. Tussen deze gezichtspunten moet je een evenwicht zoeken om te bepalen hoeveel aandacht elk gezichtspunt verdient.

Bijvoorbeeld

Een jeugdboekje wil de wet van Archimedes populariseren. De wet wordt besproken, maar er gaat ten minste evenveel aandacht naar de bekende anekdote: in bad gezeten zou Archimedes luid “Heureka!” hebben geroepen, waarbij hij naakt en nog druipend de straat op rende. Een handboek gaat meer in op de bewijzen voor de wet, de berekening van de archimedeskracht en de toepassingen ervan in de techniek.
Aangezien een encyclopedisch artikel niet amuseert maar informeert, krijgt de tweede, gewichtiger bron de meeste aandacht. Wel kan de anekdote worden verteld, maar dan kort. (Waarbij bovendien de verifieerbaarheid in het geding komt; het verhaal is enkele eeuwen jonger dan de uitvinder zelf.)

Een tekst heeft dus een bepaalde gedachtelijn. Wat noodzakelijk is voor het onderwerp, moet erin staan. Hoofdzaken krijgen meer aandacht dan bijzaken. Wat geheel overbodig is, kun je beter weglaten. Om je nu al schrijvend niet in je onderwerp te verliezen, waarbij je misschien steeds wijdlopiger wordt of juist wezenlijke zaken over het hoofd ziet, kun je een plan volgen. Dat kun je heel bewust en schematisch doen. Maar het plan kan ook door je stof (en je bronnen) bijna vanzelfsprekend zijn ingegeven; wellicht hanteer je je plan dan nauwelijks nog bewust. Dat wil echter niet zeggen dat je zonder kunt.

Een plan stel je op door een inhoudsopgave te schrijven voordat je aan de tekst begint. Dit doe je in een aantal stappen, waarbij je de bovengenoemde aandachtspunten kunt gebruiken. Van onderwerp tot onderwerp zal je schema verschillen, maar een mogelijke strategie die goed werkt, is de volgende.

• Schrijf alle aspecten op die ten minste beschreven moeten worden (noodzakelijkheid).
• Orden die naar opeenvolging van bespreking (consistentie) maar ook naar belangrijkheid (prioritering): de belangrijkste aspecten krijgen de meeste aandacht.
• Schrap wat niet noodzakelijk of niet belangrijk is (opnieuw noodzakelijkheid).
• Als je lijst incompleet blijkt, voeg dan toe wat je aanvankelijk nog niet bedacht had (volledigheid).
• Ga ook na of de onderdelen met elkaar, met je benadering en met de titel stroken (opnieuw consistentie).

Dit alles kun je op schrift doen; naarmate je met de methode meer vertrouwd raakt, pas je haar automatisch en ogenschijnlijk zonder nadenken toe. Maar om verwarring te voorkomen: dit is dus níét de journalistieke benadering, waarbij weleens automatisch de vragen wie-wat-waar-wanneer-waarom-hoe worden gesteld. Ze behoren in het journalistiek schrijven thuis. Encyclopedisch schrijven is een heel andere vaardigheid. Die zogenaamde “topische vragen” kunnen soms op de achtergrond een kleine rol spelen, maar de “structuurvragen” die hierboven werden besproken, vormen een hulpmiddel dat vele malen krachtiger is.

Het bewaken van het evenwicht lijkt veel op evaluatie. De centrale vragen worden nu:

• Beantwoordt dit artikel aan de criteria die hierboven zijn geformuleerd?
• Zijn die criteria toegepast op een wijze die recht doet aan dit onderwerp?
• Of wordt de integriteit van het artikel op de ene of andere wijze aangetast?

Als je meewerkt door noodzakelijke toevoegingen te doen aan het artikel; door overbodig materiaal te verwijderen; door de proporties tussen belangrijk en minder belangrijk te verbeteren; door stijl, consistentie en coherentie te bevorderen – dan draag je constructief bij. Een belangrijk hulpmiddel kan nog het overleg met collega’s zijn. Dit is doorgaans productiever dan het solistisch ingrijpen in een redelijk goede tekst. Wat aan de criteria voldoet, hoeft niet verbeterd te worden, want dat wekt slechts irritatie en kan op weinig erkenning rekenen.

Evenwicht is geen objectief vast te stellen criterium, dat blijkt wel uit bovenstaande bespreking. Wat voor een bepaald onderwerp van belang is, valt zelden in zwart-wittermen te formuleren. Ook de prioriteit van deelaspecten is aan discussie onderhevig, en is geen zaak van zwart-wittegenstellingen. Een zekere tolerantie tegenover het onderwerp is geboden, en respect voor eerdere bewerkers spreekt vanzelf.

Evenwichtigheid is verwant aan principes als encyclopediciteit, verifieerbaarheid en neutraliteit. Samen vormen deze vier begrippen criteria waarmee de kwaliteit van de inhoud van Wikipedia bepaald kan worden.

Daarbij gaat het principe van encyclopediciteit boven dat van balans. Indien het ene relevante aspect wel behandeld wordt, maar het andere niet, dan hoort de bespreking van het eerste aspect niet verwijderd te worden, maar dan moet behandeling van het tweede worden toegevoegd.

• Wikipedia:Relevantie