Nevalı Çori
Neolithische kunst uit Nevalı Çori in het nuseum van Şanlıurfa
Situering
Coördinaten	37° 31′ NB, 38° 36′ OL
Portaal    Archeologie

Nevalı Çori is een vroeg neolithische nederzetting gelegen aan het middendeel van de Eufraat in de provincie Şanlıurfa in Turkije. De nederzetting ligt in het heuvelachtige landschap bij het Taurusgebergte aan weerszijden van de beek Kantara die in de Eufraat uitmondt.

De nederzetting werd onderzocht door een team van de universiteit Heidelberg onder leiding van prof. Harald Hauptmann in het raam van een reddingsoperatie vanwege de bouw van de Atatürkdam.

De nederzetting bestaat uit 5 bebouwingslagen. Het zijn langgerekt-rechthoekige huizen, onderverdeeld in verschillende ruimtes. De 2-3 in een lijn staande cellen worden als magazijnen beschouwd. Daaraan aansluitend is er een eveneens rechthoekige voorbouw die door vooruitspringende stukken muur in segmenten verdeeld wordt: deze zou men als woonruimte kunnen zien. Karakteristiek voor deze huizen zijn de dikke fundamenten van grote brokken steen waarop de muren zijn opgetrokken. Deze fundamenten staan op 1 - 1,5 meter van elkaar en loodrecht op de lange as van het huis. Zo ontstonden een soort stenen schachten onder de vloer van het huis, die naar buiten toe open waren en mogelijkerwijs dienden voor afwatering, koeling of beluchting. Er werden 23 van deze gebouwen uitgegraven die een grote gelijkenis vertoonden met de zogenaamde schachthuizen van Çayönü. De opgraver neemt aan dat er lichte, vlakke daken waren.

In het noordwestelijke deel van de nederzetting bevond zich een in de helling gegraven cultuscomplex. Het bestond uit drie boven elkaar gelegen bouwwerken. De jongste zou bij laag III, de middelste bij laag II en de oudste bij laag I kunnen horen. In de twee jongere bouwwerken werd een in terrazzotechniek gelegde cementvloer blootgelegd, die in de oudste fase van het bouwwerk niet meer aan te tonen was. Vergelijkbare vloeren zijn te vinden in Cayönü en in Göbekli Tepe. In het gebouw bevonden zich monolithische pilaren die lijken op die in Göbekli Tepe.

Ook de westelijke kant van het dal werd onderzocht door middel van enkele opgravingsgeulen. Daarbij kwamen eveneens rechthoekige gebouwen in 2 - 3 lagen tevoorschijn.

De relatieve datering van Nevalı Çori volgt uit bestudering van de voortbrengselen van de vuursteenindustrie. Op grond van de hier gevonden smalle Byblos-pijlpunten met onafgewerkte vlakken is een datering van de stichting van de nederzetting in fase 3 (volgens O. Aureche) gerechtvaardigd, hetgeen overeenkomt met het vroege- of midden-Prekeramisch Neolithicum B of PPNB dat begint tussen 9100-8000 v. Chr. en eindigt ca 6200 v. Chr. Diverse vuursteenproducten bewijzen echter dat de nederzetting heeft voortbestaan tot in fase 4, hetgeen gelijk te stellen is met het late PPNB. Een nog fijnere indeling in fase 3 volgt uit de architectuur van de nederzetting, omdat het (voor de lagen I-IV) karakteristieke type huis (met schachten onder de vloeren) ook karakteristiek is voor de "tussenlaag" in Çayönü. De enige vondst van bebouwing in laag V (huis 1) lijkt (met zijn afwijkende plattegrond) al meer op de gebouwen van de laag met de cel-indeling in Çayönü.

Voor de absolute datering van Nevalı Çori zijn er vier C14-dateringen. Drie daarvan uit laag II wijzen met enige zekerheid naar een ouderdom van ongeveer 8500-8000 v. Chr. hetgeen overeenkomt met de vroegste datering van Çayönü en Mureybet IVA. Dit ondersteunt het plaatsen van de leeftijd van de nederzetting in fase 3 (volgens O. Aureche). De vierde C14 datering daarentegen wijst naar het tiende millennium v. Chr. (10.000-9.000 v. Chr) waarmee bewezen wordt dat Nevalı Çori in een zeer vroege fase van de PPNB ontstaan is: misschien zelfs al in het PPNA.

Uit de plaatselijk aanwezige kalksteen werden talloze standbeelden en figurines gemaakt, onder andere een meer dan levensgrote kop met slang. Ook zijn er een paar pilaren met reliëfs. Verder zijn talloze figuren uit klei gevonden, voornamelijk afbeeldingen van mensen.

Enkele huizen bevatten schedels en onvolledige skeletten.

• Badisches Landesmuseum Karlsruhe (Hrsg.): Die ältesten Monumente der Menschheit. Vor 12.000 Jahren in Anatolien, Begleitbuch zur Ausstellung im Badischen Landesmuseum vom 20. Januar bis zum 17. Juni 2007. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2072-8.
• MediaCultura (Hrsg.): Die ältesten Monumente der Menschheit. Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Dvd-rom. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2090-2.
• Hauptmann, H. Nevalı Çori: Architektur. (1988) Anatolica 15, 99-110.
• Hauptmann, H. Nevalı Çori: Eine Siedlung des akeramischen Neolithikums am mittleren Euphrat (1991/92) Nürnberger Blätter 8/9, 15-33.
• Hauptmann, H., Ein Kultgebäude in Nevalı Çori, in: M. Frangipane u.a. (Hrsg.), Between the Rivers and over the Mountains, Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri dedicata (Rom 1993), 37-69.
• H. Hauptmann, Frühneolithische Steingebäude in Südwestasien. In: Karl W. Beinhauer et al., Studien zur Megalithik : Forschungsstand und ethnoarchäologische Perspektiven / The megalithic phenomenon : recent research and ethnoarchaeological approaches (Mannheim : Beier & Beran, 1999). Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 21.
• M. Morsch, Magic firgurines? A view from Nevalı Çori, in: H.G.K. Gebel, Bo Dahl Hermansen and Charlott Hoffmann Jensen. (Hrsg.) Magic Practices and Ritual in the Near Eastern Neolithic.(Berlin: ex oriente, 2002) SENEPSE 8.